Διερωτώνταν σχεδόν αστειευόμενος(;) ο Graeber αν οι αναρχικοί και οι προοδευτικοί άνθρωποι θα μπορούσαν να αντιπαραθέσουν ένα απτό παράδειγμα προηγμένου εξισωτικού πολιτισμού στους υποστηρικτές τού "αυτή είναι η ανθρώπινη φύση", αυτών δηλαδή που υποστηρίζουν πως η εκμετάλλευση και η ανισότητα είναι "φυσικά" χαρακτηριστικά των ανθρώπων. Διερωτώνταν δηλαδή, για το πώς μπορεί να πιστεί κάποιος ότι ένας εξισωτικός κόσμος είναι δυνατόν να προκύψει μέσα από τον υφιστάμενο των ακραίων ανισοτήτων ή ακόμα και αν έχει υπάρξει ποτέ στο παρελθόν.
Με αφορμή μόνο αυτόν τον προβληματισμό του Graeber θα παρουσιάσω εδώ σκέψεις και στοιχεία για την εξέλιξη των κοινωνιών που θεωρώ πως μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία επαναπροσδιορισμού της κατανόησης, τόσο αυτής της εξέλιξης, όσο και της παρούσας κοινωνικής συνθήκης.
The gap
Υπάρχει ένα σημαντικό κενό στα κείμενα των στοχαστών που περιέγραψαν την εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών και ειδικά της μεταπήδησής τους από εξισωτικές κοινωνίες, σε κράτη με εξουσία. Θεωρώ ότι υπάρχει μία μεγάλη και κρίσιμη αστοχία στο πώς μέχρι σήμερα αποδίδεται και ερμηνεύεται αυτή η μεταπήδηση. Ο Ένγκελς την αποδίδει στην εξέλιξη των μέσων παραγωγής, ο Κλάστρ, με λιγότερη βεβαιότητα, στην μεγέθυνση των κοινοτήτων, άλλοι στην διόγκωση των ιερατίων, πολλοί δε, δεν μπαίνουν κάν στον κόπο να διερωτηθούν και θεωρούν αυτή την εξέλιξη αυτονόητο επίτευγμα της ανθρωπότητας, ακόμα και αν οι ίδιοι μέσα από το έργο τους δίνουν κάθε λογής στοιχεία πώς αυτή η μεταστροφή μόνο αυτονόητη δεν υπήρξε.
Μερικά δεδομένα από την ανθρωπολογία
> Οι αρχέγονες κοινωνίες, σε μεγάλη ποικιλία παραλλαγών, προσπαθούσαν συνειδητά να περιορίζουν την εξουσία στο συμβολικό της επίπεδο.
> Ο αρχηγός-βασιλιάς, όταν υπήρχε, συχνά ήταν ολότελα αναλώσιμος από την κοινότητα, ενώ, σε άλλες περιπτώσεις, η μητέρα-βασίλισσα μπορούσε να αντικαθιστά τον βασιλιά κατά βούληση. Ο βασιλικός φόνος είναι μια παγκόσμια παράδοση. Έχουμε στοιχεία πως αυτή η συμπεριφορά δεν είναι καν αποκλειστικά ανθρώπινη: υπάρχουν παραδείγματα πρωτευόντων που εξοστρακίζουν ή δολοφονούν άτομα που αναπτύσσουν κυριαρχική συμπεριφορά μέσα στην ομάδα.
> Στις αρχέγονες κοινωνίες η έννοια της διαταγής υπήρξε άγνωστη. Ούτε η βασίλισσα, ούτε ο βασιλιάς ή οι γέροντες ή οποιοσδήποτε σε θέση συμβολικής εξουσίας δεν είχε την αρμοδιότητα να απαιτήσει την εκτέλεση του λόγου του. Με μία εξαίρεση ωστόσο: η αρχηγία μπορούσε να αποκτά πραγματική υπόσταση κατά την διάρκεια πολεμικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες κατά κύριο λόγο ήταν περιορισμένης έκτασης σε μέγεθος και διάρκεια.
Είναι κρίσιμο να αναλογιστούμε τί σημαίνει μία κοινωνία χωρίς την ύπαρξη της διαταγής και τί σηματοδοτεί αυτό για την δυνατότητα των ανθρώπων να συμπορεύονται, είτε μέσα σε μία ισχυρή κοινή αφήγηση της πραγματικότητά τους, είτε/και διαπραγματευόμενοι μεταξύ τους.
"Οι Ιρόκοι γελούν όταν τους μιλάς για υποταγή σε βασιλιάδες, καθώς αδυνατούν να συνδυάσουν την ιδέα της υποταγής με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Κάθε πρόσωπο θεωρεί τον εαυτό του αυτοκυρίαρχο και καθώς πιστεύει πως αντλεί την ελευθερία του από το Μεγάλο Πνεύμα και μόνο, δεν μπορεί να αποδεχτεί την αναγνώριση οποιασδήποτε άλλης δύναμης." - Τζον Λονγκ, Τα ταξίδια ενός μεταφραστή ινδιάνικων και εμπόρου, 1768-1788.
> Αντίστοιχα με την επίγνωση των κινδύνων που απορρέουν από την ύπαρξη της εξουσίας, μοιάζει να υπήρχε και η επίγνωση των κινδύνων που απορρέουν από την πλεονασματική συγκέντρωση αγαθών, πλούτου, όπως λέμε σήμερα. Η τελετουργική σπατάλη και καταστροφή συσσωρευμένων αγαθών υπήρξε συνηθισμένη πρακτική για τις αρχέγονες κοινωνίες.
Μερικά δεδομένα από την Ιστορία
> Μια από τις κύριες μέριμνες κάθε εξουσίας είναι να προβάλλει το μεγαλείο της, το όνομά της, την εικόνα της, τα έργα και τα ανδραγαθήματά της. Κάθε εξουσία συνδέεται με την εικόνα της πολεμικής εποποιείας της.
> Πολεμικός ανταγωνισμός, κατακτήσεις και υποδουλώσεις είναι αυτά που λίγο-πολύ περιγράφουν αυτό που ονομάζουμε Ιστορία από την εποχή του Ομήρου μέχρι σήμερα.
> Τα πρώτα στοιχεία υποδούλωσης αναφέρονται στον πολεμικό αρχηγό των Ακκάδων, Σαργκόν. https://en.wikipedia.org/wiki/Sargon_of_Akkad
"Περίπου πριν 3.000 χρόνια οι Ασσύριοι βασιλείς έστελναν τους στρατούς τους για να προσαρτούν νέα εδάφη. Για περισσότερο από 300 χρόνια η Μεσοποταμία και εδάφη προς τα ανατολικά και τα δυτικά αποτέλεσαν μέρος της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας. Η κατάκτηση ξένων εδαφών έφερνε πλούτο. Οι περιοχές που είχαν κατακτηθεί από τον ασσυριακό στρατό ήταν υποχρεωμένες να αποδίδουν φόρους στον βασιλιά κάθε χρόνο. Εάν επαναστατούσαν ενάντια στην αρχή του, ή αρνιόντουσαν να πληρώσουν φόρους, ο βασιλιάς έστελνε τον στρατό του εναντίον τους. Υπήρχαν λίγοι στρατοί που θα μπορούσαν να νικήσουν τον ασσυριακό καθώς ήταν καλά εκπαιδευμένος και εξοπλισμένος." -ιστοσελίδα του British Museum http://www.mesopotamia.co.uk/warfare/home_set.html
"Φίλοι και σύμμαχοι, χρωστούμε πολύ μεγάλη ευγνωμοσύνη στους θεούς, επειδή μας έδωσαν την δυνατότητα να πετύχουμε αυτά για τα οποία πιστεύαμε ότι είμαστε άξιοι. Διότι τώρα έχουμε πολλή και εύφορη γη και ανθρώπους που καλλιεργώντας την θα μας συντηρήσουν. Έχουμε ακόμη και σπίτια και τα αναγκαία εφόδια μέσα σ’ αυτά. Και κανείς βέβαια από σας κατέχοντας αυτά ας μην πιστέψει ότι έχει ξένα πράγματα. Διότι υπάρχει παντοτινός νόμος ανάμεσα σ’ όλους τους ανθρώπους, δηλαδή, όταν κυριευτεί η πόλη αυτών που πολεμούν, να ανήκουν σ’ εκείνους που την κυρίευσαν και η ζωή και τα υλικά αγαθά όσων βρίσκονται μέσα σ’ αυτή την πόλη. Λοιπόν δεν θα έχετε με αδικία ό,τι έχετε, αλλά από φιλανθρωπία δεν θα τους στερήσετε, αν τους αφήσετε να έχουν κάτι." -Ξενοφώντα, "Κύρου Παιδεία", βιβλίο Ζ’, "Λόγος προς τους Ομότιμους", απόσπασμα
> Στην Νότιο Αμερική οι ενδείξεις για την ύπαρξη εξουσίας και υποδούλωσης δεν είναι ούτε γενικευμένες, ούτε φανερώνουν μονιμότητα σε βάθος χρόνου. Στην Βόρειο Αμερική μέχρι την άφιξη των Ευρωπαίων δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να φανερώνει την χρήση της υποδούλωσης και την ύπαρξη εξουσίας.
> Στον Μινωικό και στον Κυκλαδικό πολιτισμό μέχρι την καταστροφή τους, πριν από περίπου 3.200 χρόνια, δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις κεντρικής, είτε άλλης, εξουσίας, ιδιοκτησίας, πολεμικού πολιτισμού και δουλείας, ούτε καν ανδροκρατείας. Ακόμα και ο γνωστός "θρόνος του Μίνωα" στην Κνωσσό, σύμφωνα με τις ενδείξεις, υπήρξε η θέση πρωθιέριας.
Μερικά ενδεικτικά στοιχεία από την μυθολογία
Στιγμιότυπα από την κλασσική δραματουργία
Οι αντιφάσεις και οι ανατροπές που δημιούργησαν οι απαιτήσεις των πολεμικών κοινωνιών βρίσκονται στο προσκήνιο, ακόμα και μετά από εκατοντάδες χρόνια αδιάλειπτης διδασκαλίας των Ομηρικών κειμένων, ταλανίζοντας τις συνειδήσεις των στοχαστών.
Ο Αισχύλος παρουσιάζει τον Προμηθέα να αλυσοδένεται από τον δυσανασχετούντα Ήφαιστο με τιμωρητική διαταγή του Δία και υπό την επίβλεψη του Κράτους και της Βίας. Η συλλογική γνώση βρίσκεται πλέον αποκλειστικά στα χέρια της κτητικής, εκδικητικής και τιμωρητικής εξουσίας. Κανένας στοχασμός, όμως, δεν είναι πια σε θέση να ανατρέψει τα δεδομένα μιας δουλοκτητικής πολεμικής κοινωνίας και τον καταστροφικό μονόδρομο που μοιραία ακολουθεί.
Ο ίδιος ποιητής, στην τριλογία της Ορέστειας, επικυρώνει την μετάβαση από την μητριαρχική φυλή στην πολεμική πατριαρχία. Το δικαίωμα της Κλυταιμνήστρας να δολοφονήσει τον Αγαμέμνονα και να τον αντικαταστήσει με τον Αίγισθο, ακυρώνεται με την μητροκτονία από τον γιο και κληρονόμο του Αγαμέμνονα, Ορέστη. Οι χθόνιες θεότητες Ερινύες, σύμβολα των αρχέγονων παραδόσεων της φυλής, τον καταδιώκουν για το αδιανόητο έγκλημα της μητροκτονίας, μέχρι που συντελείται δίκη από τους θεούς του Ολύμπου οι οποίοι δικαιώνουν τον μητροκτόνο έναντι της βασιλοκτόνου βασίλισσας. Ο νέος κόσμος της κληρονομικής πολεμικής πατριαρχίας έχει εγκαθιδρυθεί πλέον οριστικά.
Η χώρα του David Graeber
Η Ομηρική μυθολογία και οι ποιητικοί στοχασμοί της κλασσικής αρχαιότητας φανερώνουν αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις που μόνο από αφέλεια ή κακόβουλη πρόθεση θα τις περιόριζε κάποιος στην σφαίρα της λογοτεχνίας. Συνδυάζοντας στοιχεία από την μυθολογία, την Ιστορία και την ανθρωπολογία έχουμε την δυνατότητα να ανασυστήσουμε το περιβάλλον μέσα από το οποίο ξεπήδησε ο σύγχρονος κόσμος. Δεν είναι τυχαίο που αυτές οι αντιθέσεις άφησαν τα ίχνη τους στον ελλαδικό χώρο ίσως περισσότερο από αλλού, καθώς έχουμε τις ενδείξεις πως σε αυτόν το χώρο αναπτύχθηκε ένας προηγμένος ανοιχτός πολιτισμός που λόγω της γεωμορφίας γκρεμίστηκε από τους πολεμικούς εισβολείς τελευταίος μεταξύ των ομοίων του. Ίσως αυτός ο πολιτισμός των αυτόνομων και συνεργαζόμενων Κυκλαδικών και Μινωικών νησιωτικών κοινωνιών να αποτελεί το ιδανικό παράδειγμα που έψαχνε ο Graeber.
Filling the gap
Η υπόθεση που προτείνω για αυτήν την ανασύσταση έχει να κάνει με την επίδραση του πολέμου, όχι ως μιας ενέργειας που εξασφαλίζει την ακεραιότητα της κοινότητας ή εκτονώνει τον παρορμητισμό των νεαρών αρσενικών, αλλά ως μιας συνειδητής πράξης υποδούλωσης άλλων ανθρώπων και επιβίωσης εφεξής μέσω αυτής της υποδούλωσης. Η στιγμή που επινοήθηκε αυτή η πράξη υποδούλωσης είναι θεμελιακή για τις σύγχρονες κοινωνίες και το κλειδί για να ερμηνεύσουμε το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού περιβάλλοντός μας.
Η επινόηση της υποδούλωσης μέσα από τον πόλεμο, κατέστησε με μιάς τον πόλεμο συνεχή, άρα την πολεμική αρχηγία συνεχή, εισήγαγε την διαταγή στις ανθρώπινες σχέσεις, εισήγαγε την ιδιοκτησία ως μέσο διατήρησης της ισχύος, δημιούργησε την έννοια του Κράτους, της εξουσίας δηλαδή με όλη την σημασία της λέξης, και αυτά δε, είναι ίσως τα πιο ανώδυνα.
Ακόμα χειρότερα, μετέτρεψε ολόκληρες κοινότητες και κοινωνίες σε παραγωγικά κοπάδια, ενώ εργαλειοποίησε τον μισό πληθυσμό των περισσότερων κυρίαρχων πολεμικών κοινωνιών, τις γυναίκες, σε μέσο αναπαραγωγής και ηδονής. Κατέστρεψε τις παραδοσιακές σχέσεις προσφοράς και επέβαλε τον εκβιασμό ως βασικό ρυθμιστή σε όλα τα επίπεδα των ανθρώπινων σχέσεων.
Και πάλι όμως υπάρχει κάτι χειρότερο. Η επινόηση της υποδούλωσης μέσα από τον πόλεμο εγκλώβισε ολόκληρη την ανθρωπότητα στον φαύλο κύκλο που περιγράφεται από την ανάγκη των κυρίαρχων να αυξάνουν συνέχεια τις δυνάμεις τους ώστε να είναι σε θέση όχι μόνο να διατηρούν την εξουσία τους πάνω στα ανθρώπινα κοπάδια τους, αλλά και να αντεπεξέρχονται στους ανταγωνισμούς με τις αντίπαλες κυρίαρχες πολεμικές κοινωνίες. Η επινόηση της υποδούλωσης παρήγαγε έναν αυτοματισμό, λειτούργησε σαν μία μόλυνση που ανάγκασε όποιον ερχόταν σε επαφή μαζί της να πρέπει εφεξής να ζήσει με τον πόλεμο, είτε σαν υπόδουλος, είτε σαν κατακτητής.
Ανοίγοντας το σκοτεινό ντουλάπι
Αν χρησιμοποιήσουμε την υπόθεση πως στον πυρήνα των κοινωνιών μας βρίσκεται ο υποδουλωτικός πόλεμος ως κλειδί για να κατανοήσουμε τον κόσμο μας, θα αναγκαστούμε να κάνουμε πολλές αναθεωρήσεις.
Ο θεοποιημένος πολεμικός αρχηγός, η αυστηρή ιεραρχία, η λατρεία του πολέμου και του φόνου, η φυλετική υπεροχή, αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά που συνθέτουν την ιδεολογία μιας πολεμικής κοινωνίας. Όλα αυτά που ονομάζουμε σήμερα "φασισμός", δεν είναι κάτι άλλο από ένα πισωγύρισμα μιας σύγχρονης πολεμικής κοινωνίας στην πρωταρχική της εκδοχή. Δεν γεννά ο καπιταλισμός τον φασισμό, αλλά πάντα τον κρύβει κάτω από τους περίτεχνους μανδύες που φορά όποτε οι άνθρωποι δεν είναι διατεθειμένοι να αντικρύζουν το φρικαλέο πρόσωπο μιας πολεμικής κοινωνίας. Όποιον μανδύα όμως και να φορά, ο Καπιταλισμός αποτελεί την επιτομή των πολεμικών κοινωνιών.
Η επέκταση και η μεγέθυνση αποτελούν την πρωταρχική και ζωτικής σημασίας ανάγκη μιας πολεμικής κοινωνίας. Δυστυχώς, ο "ιμπεριαλισμός" δεν είναι το τελευταίο στάδιο του Καπιταλισμού. Κανείς δεν ξέρει σε τί θα μετεξελιχθούν οι πολεμικές κοινωνίες μετά τον Καπιταλισμό, αλλά το σίγουρο είναι πως θα έχουν εξίσου την ανάγκη της επέκτασης, είτε στην καμουφλαρισμένη μορφή της που ονομάζεται "ανάπτυξη", είτε στην απροκάλυπτη που απαιτεί την φυσική υποδούλωση ανθρώπων και την επέκταση των εδαφών.
Τα Κράτη γεννήθηκαν από την απαίτηση των πολεμικών κοινωνιών να βιοπορίζονται από τα ανθρώπινα κοπάδια τους. Είναι ψευδές και παραπλανητικό να ονομάζουμε μια κρατική οντότητα ως "κοινωνία", γιατί στην πραγματικότητα κάθε κρατική οντότητα υπάρχει ως μηχανισμός διατήρησης της κυριαρχίας των μεν και της υποτέλειας των δε. Τα κράτη αποτελούνται από αντιμαχόμενες κοινωνίες και αυτό ισχύει πάντα, ανεξάρτητα από το πόσο περίπλοκες σχέσεις και διαστρωματώσεις αναπτύσσονται μεταξύ τους.
Για τον Κύρο και τους Ομότιμούς του, ποιά είναι τα μέσα παραγωγής, δηλαδή τα μέσα που παράγουν για αυτούς αγαθά, τροφή και στέγη; Τα άροτρα, οι σιταποθήκες, τα γαϊδούρια και οι κόφες; Κάθε άλλο, είναι τα όπλα και μόνο τα όπλα. Για την κοινωνία των κυρίαρχων δεν υπάρχει άλλο μέσο παραγωγής παρά μόνο τα όπλα, τα οποία με την πάροδο του χρόνου μετεξελίχθηκαν σε κάθε τί που μπορεί να εκβιάζει την υποτέλεια ανθρώπινων όντων. Έτσι και σήμερα, μέσα παραγωγής των κυρίαρχων είναι πάντα τα όπλα, μαζί όμως είναι και τα μέσα ενημέρωσης, οι διδαχές, η νομιμοφροσύνη, η ανεργία, η συγκέντρωση ιδιοκτησίας και πλούτου. Θα ήταν ακριβές να λέγαμε πως για την κυρίαρχη κοινωνία μέσα παραγωγής δεν υπήρξε ποτέ το άροτρο ή η υφαντική μηχανή ή ο τόρνος, αυτά ήταν πάντα τα εργαλεία των υποτελών. Μέσα παραγωγής των κυρίαρχων είναι κάθε μέσο που εκβιάζει τους υποτελείς τους να είναι παραγωγικοί προς όφελος των κυρίαρχων και όχι των εαυτών τους. Μπορούμε να πούμε ότι οι κυρίαρχοι χρειάζονται και διατηρούν ένα και μόνο μέσο παραγωγής: την Εξουσία.
Κανένα Κράτος δεν είναι σε θέση να ανακόψει την απαίτηση της κυρίαρχης κοινωνίας του για μεγέθυνση, την οποία παρουσιάζει ως ανάπτυξη, επένδυση, πρόοδο, εθνικό συμφέρον κλπ. Κάθε Κράτος είναι αναγκασμένο να ανταγωνίζεται όλα τα υπόλοιπα προσπαθώντας να αυξάνει τους πόρους του. Πόροι είναι τόσο οι φυσικοί όσο και οι ανθρώπινοι, δηλαδή αυτοί των υποτελών, τα ανθρώπινα κοπάδια. Όταν είτε ο ανταγωνισμός εντείνεται, είτε η κλεψιά και η χλυδή των κυρίαρχων γίνονται αναξέλεγκτες, οι φυσικοί πόροι κατασπαταλούνται και συνήθως οι ανθρώπινοι δεν έχουν καλύτερη τύχη.
Δεν έχει υπάρξει μεγαλύτερη ουτοπία και πλάνη από αυτήν που παρουσιάζουν οι κυρίαρχοι ως αυτονόητη ανθρώπινη συνθήκη: πως η συνεχής και εις το διεινεκές αύξηση των όρων μιας ευζωίας με αποκλειστικά ποσοτικά χαρακτηριστικά είναι μία πραγματικότητα για την οποία αξίζει ο καθένας να αγωνίζεται.
Και τώρα ας σκεφτούμε πώς θα κλείσουμε αυτό το σκοτεινό ντουλάπι για να βρούμε ένα φωτεινό παράθυρο!
...
Σύνδεσμοι με σχετικό θέμα:
Φέρνοντας την Ιστορία στα μέτρα μας
