Μιλώντας για την δημοκρατία / διαδικτυακό σεμινάριο

ΚΟΝΣΤ ΜΠ  / 20230503

 

Χρήσιμα:

- Τετράδιο και μολύβι για ιδιωτικές σημειώσεις.
- Χρήση πλατφόρμας ZOOM ή αντίστοιχης.

1.

Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών, επεξήγηση για την βόρεια ζωφόρο του ναού του Απόλλωνα, η μάχη των ολύμπιων θεών ενάντια στους γίγαντες.

... Ο μύθος της σύγκρουσης που κατέληξε στη νίκη των θεών είναι αγαπητό θέμα στην αρχαία ελληνική τέχνη και συμβολίζει το θρίαμβο της τάξης και του πολιτισμού έναντι της αγριότητας και της αναρχίας. ...

1α. Πώς φανταζόμαστε «την αγριότητα και την αναρχία» των αρχαϊκών προγόνων μας που συμβολίζονται εδώ από τους ηττημένους γίγαντες; 
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

1β. Πώς φανταζόμαστε «το θρίαμβο της τάξης και του πολιτισμού» που εκπροσωπείται εδώ από τους νικηφόρους ολύμπιους θεούς;
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

Μουσειακές αναπαραστάσεις της αρχαϊκής ανθρωπότητας:

 

Φωτογραφίες σύγχρονων αποκλεισμένων:

Φωτογραφίες βιομηχανικών εργατών των αρχών του 20ου αιώνα:

2.

2α. Πόσοι έχουν ακουστά τον Θερσίτη;
(Παρακαλώ δηλώστε ναι-όχι στο τσατ)

2β. Μήπως θυμάται κανείς την μορφή του;
(Προφορικά)

Ομήρου, Ιλιάδα Β’ 211-277. Συνέλευση Αχαιών και επεισόδιο Οδυσσέα-Θερσίτη

Λέει ο Θερσίτης:

… Γιε του Ατρέα, πάλι κακιωμένος είσαι; Τί σου λείπει πια; Γεμάτες χαλκό είναι οι σκηνές σου και μέσα σ’ αυτές σε περιμένουν πολλές πανέμορφες γυναίκες που εμείς οι Αχαιοί σε σένα πρώτο-πρώτο παραδίνουμε, όποτε κυριεύουμε μια πόλη. Έχεις ανάγκη κι από άλλο χρυσάφι που κάποιος από τους Τρώες θα σου φέρει ως λύτρα για το γιο του που θα τον έχω αιχμαλωτίσει εγώ ή άλλος Αχαιός; Ή μήπως θέλεις κανένα δροσερό κορίτσι για να σμίγεις γλυκά μαζί του και να το’ χεις χωριστά από τους άλλους, μόνο για τον εαυτό σου; Δεν ταιριάζει σε σένα που είσαι άρχοντας να τυραννάς τους Αχαιούς. Κακομοίρηδες, τρομάρα σας, γυναίκες κι όχι άνδρες Αχαιοί! Πάμε να γυρίσουμε στην πατρίδα με τα πλοία μας κι ας τον αφήσουμε τούτον εδώ στην Τροία να χαίρεται τα τιμητικά του δώρα. Έτσι για να καταλάβει αν εμείς τον βοηθήσαμε ή δεν τον βοηθήσαμε σε τίποτα. …

2γ. Στοχαστείτε πάνω σε αυτά τα λόγια του Θερσίτη. Τί περιγράφουν;
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

Για να απαντήσει ο Οδυσσέας:

… Κάθεσαι τώρα εσύ και βρίζεις και κακολογείς τον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα, γιατί οι γενναίοι μας πολεμιστές του δίνουν πολλά δώρα. Λοιπόν μια φορά θα στο πω και βάλε το καλά στο μυαλό σου: αν σε πετύχω να λες πάλι, όπως τώρα, τέτοιες αηδίες, να μη με λένε Οδυσσέα, αν δεν σε βουτήξω από τα ρουχαλάκια σου και δεν στα βγάλω όλα ένα-ένα, ακόμα κι όσα κρύβουν τα αχαμνά σου, και δεν σε ξαποστείλω στα καράβια κλαμένο και δαρμένο αλύπητα. ...

2δ. Στοχαστείτε πάνω σε αυτά τα λόγια του Οδυσσέα. Τί περιγράφουν;
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ) 

Για να δούμε όμως και την εικόνα του Θερσίτη, όπως την αποδίδει το ομηρικό κείμενο:

… Μόνο ο αμετροεπής Θερσίτης είχε στήσει καυγά που ως γνωστό φύλαγε μέσα στο μυαλό του πολλά λόγια και πρόστυχα για να λογοφέρνει ανόητα και χυδαία με τους βασιλιάδες, λόγια που νόμιζε πως θα έφερναν το γέλιο στους Αχαιούς. Ήταν ο πιο άσχημος άνδρας που είχε έρθει στο Ίλιο, αλλήθωρος και κουτσός, με ώμους γερτούς μπασμένους στο στήθος του, με κεφάλι που μάκραινε προς τα πάνω και με λίγο μαδημένο χνούδι στην κορφή του. Ο Αχιλλέας κι ο Οδυσσέας δεν τον χώνευαν καθόλου, γιατί τσακωνόταν μαζί τους. Τώρα λοιπόν πάλι με αγριοφωνάρες κατηγορούσε τον Αγαμέμνονα. Οι Αχαιοί βέβαια έβραζαν από θυμό και οργή εναντίον του. Αλλά αυτός με δυνατή φωνή για να τον ακούσουν όλοι, έκανε επίθεση στον Αγαμέμνονα. … (ακολουθούν τα λόγια του)

Και μία επανάληψη μετά από τρείς χιλιάδες χρόνια, στην Wikipedia, για να το εμπεδώσουμε:

Ο Θερσίτης είναι κυρίως γνωστός ως ο μόνος ίσως καθαρά «αρνητικός» χαρακτήρας στον Τρωικό Πόλεμο: Μέσα στο στρατόπεδο των Ελλήνων ήταν παρασιτικό στοιχείο, ένας δειλός που μόνο έβριζε, φιλονικούσε και προκαλούσε συνεχώς με την αυθάδη συμπεριφορά του. Η κακή ψυχή του ίσως οφειλόταν και στην άσχημη εμφάνισή του: ήταν αλλοίθωρος, κουτσός και στραβοπόδαρος, με ελάχιστα μαλλιά στο κεφάλι του. Σε ένα περιστατικό, ο Οδυσσέας αγανακτεί ακούγοντας τον Θερσίτη να βρίζει τον Αγαμέμνονα και να παρακινεί τον στρατό σε ανταρσία, γι' αυτό και τον χτυπά δυνατά με το σκήπτρο του.

2ε. Ποιός είναι ο ρόλος και η σκοπιμότητα ύπαρξης του Θερσίτη στα ομηρικά κείμενα; Μήπως με ευκαιρία τον Θερσίτη να αναλογιστούμε ποιά σκοπιμότητα εξυπηρετούν τα ίδια τα ομηρικά κείμενα;
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

Στην αρχή του επεισοδίου με τον Θερσίτη ο Οδυσσέας λέει σε έναν Αχαιό πολεμιστή που τρέχει προς τα καράβια για να επιστρέψει στην πατρίδα:

… Κάτσε, παλαβιάρη, φρόνιμα και άκουγε τους ανωτέρους σου. Είσαι ανίκανος για πόλεμο εσύ και άνανδρος, δεν λογαριάζεσαι ούτε για πόλεμο ούτε για συνέλευση. … Ένας είναι ο αρχηγός, ένας ο βασιλιάς που έχει το θεϊκό δικαίωμα να κυβερνά τους άλλους. …

2στ. Τί μπορεί να σημαίνει η φράση «ούτε για πόλεμο ούτε για συνέλευση»; Υπήρχαν συνελεύσεις πριν την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας; Σημειώστε την φράση σε ένα πρόχειρο τετράδιο.

2ζ. Σημειώστε σε ένα πρόχειρο τετράδιο την φράση «Ένας είναι ο αρχηγός, ένας ο βασιλιάς που έχει το θεϊκό δικαίωμα να κυβερνά τους άλλους».

3. 

Κύρου Ανάβασις, Ξενοφώντα, σχολική έκδοση.

Ξενοφώντα, Κύρου Παιδεία, βιβλίο Ζ’, Λόγος του Κύρου στους Ομότιμους / απόσπασμα

... Φίλοι και σύμμαχοι, χρωστούμε πολύ μεγάλη ευγνωμοσύνη στους θεούς, επειδή μας έδωσαν την δυνατότητα να πετύχουμε αυτά για τα οποία πιστεύαμε ότι είμαστε άξιοι. Διότι τώρα έχουμε πολλή και εύφορη γη και ανθρώπους που καλλιεργώντας την θα μας συντηρήσουν. Έχουμε ακόμη και σπίτια και τα αναγκαία εφόδια μέσα σ’ αυτά. Και κανείς βέβαια από σας κατέχοντας αυτά ας μην πιστέψει ότι έχει ξένα πράγματα. Διότι υπάρχει παντοτινός νόμος ανάμεσα σ’ όλους τους ανθρώπους, δηλαδή, όταν κυριευτεί η πόλη αυτών που πολεμούν, να ανήκουν σ’ εκείνους που την κυρίευσαν και η ζωή και τα υλικά αγαθά όσων βρίσκονται μέσα σ’ αυτή την πόλη. Λοιπόν δεν θα έχετε με αδικία ό,τι έχετε, αλλά από φιλανθρωπία δεν θα τους στερήσετε, αν τους αφήσετε να έχουν κάτι. ...

… Δεν πρέπει όμως καθόλου να μεταδίδουμε γνώσεις πολεμικής τέχνης και μελέτης σ’ αυτούς που θέλουμε να κάνουμε εργάτες και φορολογούμενους για μας, αλλά πρέπει να έχουμε υπεροχή σ’ αυτές τις ασκήσεις ξέροντας ότι αυτά οι θεοί τα φανέρωσαν στους ανθρώπους ως όργανα ελευθερίας και ευτυχίας. Και όπως ακριβώς έχουμε πάρει από εκείνους τα όπλα τους,  έτσι κι εμείς δεν πρέπει ποτέ να μείνουμε χωρίς όπλα  ξέροντας καλά ότι όσοι κάθε φορά βρίσκονται πάρα πολύ κοντά στα όπλα, εκείνοι είναι που τα έχουν δικά τους, όταν θέλουν να τα χρησιμοποιήσουν. …

3α. Τί περιγράφει σε αυτά τα αποσπάσματα ο Ξενοφών; 
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)
(εργασία κατ’ οίκον!)

3β. Ας θυμηθούμε την «συνέλευση» των Αχαιών. Μπορεί να υπάρχει κάποια συγγένεια με τους «Ομότιμους» του Ξενοφώντα; 
(Σύντομη προφορική αναδρομή στους τοτεμικούς-εξισωτικούς κανόνες των αρχαϊκών κοινωνιών όπως περιγράφονται από τους ανθρωπολόγους του 20ου αιώνα. Στοιχεία μπορούν να αναζητηθούν στην προτεινόμενη βιβλιογραφία και συγκεκριμένα στο Τοτέμ και Ταμπού του Φρόυντ, και στο Η Κοινωνία ενάντια στο Κράτος, του Πιέρ Κλαστρ. Αναλυτική εργασία κατ’ οίκον!)

4.

Τα μαρτύρια του Προμηθέα, 1648, Salvator Rosa

Προμηθέας Δεσμώτης, Αισχύλου, μετάφραση Ι.Ν. Γρυπάρη 

ΚΡΑΤΟΣ:
Νά μας, στα πέριορα τ᾽ αλαργινά του κόσμου
στους έρημους κι απάτητους Σκυθικούς δρόμους.
Τώρα δουλειά σου, ω Ήφαιστε, όσα ο πατέρας
πρόσταξε, να γνοιαστείς, και τον άνομο τούτο
στα βράχια, στους ψηλούς γκρεμνούς να πεδικλώσεις
μ᾽ αλυσίδων ασύντριφτα δεσμά ατσαλένια,
γιατί έκλεψε της πάντεχνης φωτιάς τη φλόγα,
– τ᾽ άνθος σου εσένα – και το χάρισε του ανθρώπου.
Τέτοιο κρίμα λοιπόν χρωστάει να μας πλερώσει,
για να μάθει του Δία την εξουσία να στρέγει
και τους φιλάνθρωπους τους τρόπους του ν᾽ αφήσει.

4α. Τί εκπροσωπεί ο Ήφαιστος, και γιατί αντιστέκεται στην εντολή του Δία, παρόλο που η φωτιά που έκλεψε ο Προμηθέας ήταν δική του;
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

4β. Τί εκπροσωπεί ο Προμηθέας, και τί οι «φιλάνθρωποι» τρόποι του;
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

4γ. Ο Κράτος, η Βία, ο Ζήλος και η Νίκη. Τί παράξενη οικογένεια! Ας αναζητήσουμε την συγγένεια στο επίπεδο των συμβόλων.
(τρία λεπτά για να σημειώσουμε στο τσατ)

4δ. ... ἐλεύθερος γὰρ οὔτις ἐστὶ πλὴν Διός ...
- ελεύθερος κανείς, μονάχα ο Δίας
Ας σημειώσουμε στο πρόχειρο τετράδιο και αυτόν τον στίχο μαζί με την σημείωση 2ζ. από την Ιλιάδα.

4ε. ... ἅπας δὲ τραχὺς ὅστις ἂν νέον κρατῇ ...
- είναι σκληρόψυχος ο κάθε νέος αφέντης
Ο Δίας είναι ο σκληρόψυχος νέος αφέντης. Ποιός ήταν όμως ο προηγούμενος;
Ας κρατήσουμε αυτή την απορία μαζί με την προηγούμενη σημείωση.

5. 

Γυναίκα Ιρόκι.

... Οι Ιρόκοι γελούν όταν τους μιλάς για υποταγή σε βασιλιάδες, καθώς αδυνατούν να συνδυάσουν την ιδέα της υποταγής με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Κάθε πρόσωπο θεωρεί τον εαυτό του αυτοκυρίαρχο και καθώς πιστεύει πως αντλεί την ελευθερία του από το Μεγάλο Πνεύμα και μόνο, δεν μπορεί να αποδεχτεί την αναγνώριση οποιασδήποτε άλλης δύναμης. ... - Τζον Λογκ, Τα ταξίδια ενός μεταφραστή ινδιάνικων και εμπόρου, 1768-1788.

5α. Ας επαναφέρουμε τις σημειώσεις από το πρόχειρο τετράδιο 2ζ. (Ένας είναι ο αρχηγός, ένας ο βασιλιάς που έχει το θεϊκό δικαίωμα να κυβερνά τους άλλους), 4δ. (ελεύθερος κανείς, μονάχα ο Δίας), και 4ε. (είναι σκληρόψυχος ο κάθε νέος αφέντης).

Ποιό είναι το πρόβλημα που έχουμε να επιλύσουμε;
(εργασία κατ’ οίκον!)

 

6.

Ανδρέα Γεωργίου, Το τέλειο κράτος: Η νύχτα των ερπετών, Εκδόσεις Γλάρος, 1987, σελίδα 171

... Παρόλ' αυτά δυσκολευόμαστε να δεχτούμε ότι ο βασιλιάς Αγαμέμνονας, ή κάποιος άλλος ήρωας της Ιλιάδας, μπορεί να είναι όταν λειτουργεί σαν κυρίαρχος, ένας στολισμένος και οπλισμένος όρθιος πίθηκος ή ένα άλλο διακοσμημένο και «μεγαλόπρεπο» ζώο.

Αλλά, με βάση τα όσα έχουμε πει ως τώρα, αντιδρούμε στην ιδέα αυτή, όχι γιατί δεν είναι έτσι, αλλά γιατί, αν δεχτούμε ότι είναι έτσι, καταρρέει ένα ολόκληρο σύστημα αντιλήψεων που έχει οικοδομηθεί μέσα σε αιώνες συστημάτων κυριαρχίας. Και θ' αρχίσουμε να βλέπουμε με τον ίδιο τρόπο, σαν διακοσμημένους με διάφορα στολίδια και εξαρτήματα όρθιους πίθηκους - και πολλούς άλλους κυρίαρχους και σπουδαίους όλων των εποχών, που έχουμε μάθει να τους θεωρούμε κάτι ανώτερο, να τους θαυμάζουμε, να τους χειροκροτούμε, να τους υμνούμε και ν'ακούμε παροτρύνσεις να τους μοιάσουμε - αν δεν το έχουμε ήδη κάνει.

Και ιδιαίτερα στην εποχή μας όπου με την τεράστια διάδοση της τηλεόρασης παρελαύνουν καθημερινά μπροστά στα μάτια μας άπειρες τέτοιες φιγούρες και των δύο φύλων που προσπαθούν να μας καταπλήξουν.

Αλλά αυτό ακριβώς είναι μια από τις επιδιώξεις αυτού του βιβλίου: Να συμβάλει στην κατάρρευση αυτών των αντιλήψεων για ανωτερότητα που επί χιλιάδες χρόνια προσπαθούν να μας μπολιάσουν μ΄αυτές οι διάφοροι διακοσμημένοι ή μη, κυρίαρχοι και οι διάφοροι αξιωματούχοι των συστημάτων κυριαρχίας. ...

7. 

Το παιδάκι μου, στην 4η ή 5η Δημοτικού, επέστρεψε όπως πάντα χαρούμενο στο σπίτι και μου ανακοίνωσε πως στο μάθημα της πολιτικής αγωγής, έκαναν εκλογές και εξέλεξαν Πρόεδρο. Όταν ρώτησα τί σημαίνει αυτό, πληροφορήθηκα πως ο Πρόεδρος είναι ένας μαθητής που εκλέγεται σε αυτό το αξίωμα και αφού εκλεγεί μπορεί να ζητά από τους συμμαθητές του να του πηγαίνουν νερό ή να του κουβαλάνε την τσάντα. 

7α. Τί πήγε στραβά;
(εργασία κατ’ οίκον!)

 

8. Βιβλιογραφία

- Πιερ Κλάστρ, Η Κοινωνία ενάντια στο Κράτος.

- Σίγκμουντ Φρόυντ, Τοτέμ και Ταμπού.

- Φρίντριχ Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους.

- Τζάρεντ Ντάιαμοντ, Ο τρίτος Χιμπατζής.

- Λιλής Ζωγράφου, Αντιγνώση: τα δεκανίκια του καπιταλισμού.

- Ανδρέα Γεωργίου, Το τέλειο κράτος: Η νύχτα των ερπετών.

- Μιχάλη Λιανού, Ολιστική πολιτική.

- Ξενοφώντα, Κύρου Παιδεία.

- Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, Επίκουρος: Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου.

- Παναγής Λεκατσάς, Η μητριαρχία.