Προοδευτικότητα

Σε έναν κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται

Καθώς οι άνθρωποι μαζί με τον κόσμο που διαμορφώνουμε, για όσο θα υπάρχουμε θα βρισκόμαστε σε διαρκή κίνηση και εξέλιξη, οι όροι της μεταξύ μας συνύπαρξης θα αποτελούν αντικείμενο συνεχούς αντιπαράθεσης. Τα χαρακτηριστικά αυτής της αντιπαράθεσης μεταβάλλονται αναλόγως του πολιτισμικού και τεχνολογικού επιπέδου στο οποίο κάθε φορά βρίσκεται μια κοινωνία ή ένα σύνολο κοινωνιών.
Αφού δε, ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξουν στατικοί άνθρωποι και στατικές κοινωνίες, αντίστοιχα ούτε πρόκειται ποτέ να υπάρξουν ιδανικοί άνθρωποι και ιδανικές κοινωνίες που θα καταφέρουν να διευθετήσουν οριστικά όλες τις ανθρώπινες και κοινωνικές αντιφάσεις.

Αποδεχόμενοι αυτήν την δυσάρεστη διαπίστωση, πώς θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε και να ορίσουμε το περιεχόμενο των επιδιώξεων της προοδευτικότητας;
Καθώς η ίδια η αντιπαράθεση μεταξύ των ανθρώπων δεν θα μπορούσε ποτέ να εξαλειφθεί, η προοδευτικότητα έχει κατά κάποιο τρόπο την ευθύνη, εκτός από το να αναζητά και να αναδεικνύει το εύρος των αιτιών που προκαλούν τις αντιπαραθέσεις αποσκοπώντας στην ελαχιστοποίησή τους, επιπλέον, να αναζητά τρόπους που θα επιφέρουν την τροποποίηση και εξέλιξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών αυτών των αντιπαραθέσεων.

Άνθρωποι και μυρμήγκια

Αν αξιολογήσουμε την ανθρωπότητα σε μία εξελικτική κλίμακα με βάση τα χαρακτηριστικά των αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της, θα διαπιστώσουμε με έκπληξη ότι ταυτόχρονα συμβαίνουν αντιπαραθέσεις που μπορούν να τοποθετηθούν σε ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο στάδιο με επίκεντρο τον λόγο, μαζί με άλλες που έχουν ως επίκεντρο την επιθετικότητα, την βία και τον φόνο, και οι οποίες μπορούν να τοποθετηθούν στο στάδιο που βρίσκονται εξελικτικά κατώτερα όντα, όπως για παράδειγμα τα μυρμήγκια. Με λίγα λόγια το ανθρώπινο είδος, το οποίο ως μέλη του μας εντυπωσιάζει αυτάρεσκα με τα επιτεύγματά του, συχνά εμπλέκεται σε αντιπαραθέσεις που φέρουν πανομοιότυπα χαρακτηριστικά με αυτά των αντιπαραθέσεων "κατώτερων" εξελικτικά όντων. Και πιο απλά ακόμα, συχνά μέσα από τους τρόπους που αντιπαρατεθόμαστε φανερώνουμε ένα επίπεδο νόησης που δεν διαφέρει από αυτό των μυρμηγκιών, πέρα από το γεγονός ότι η ανθρώπινη βαναυσότητα μπορεί να ξεπεράσει κατά πολύ αυτή των μυρμηγκιών ή και οποιουδήποτε άλλου ζώου.[1]

Διαμορφώνουμε έτσι μια παράδοξη συνθήκη η οποία περιλαμβάνει ταυτόχρονα ακραία αντιφατικά χαρακτηριστικά:
Από την μία χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους ο λόγος και η επικοινωνία σε πολύ υψηλά επίπεδα, αποδεικνύοντας την πρόοδο της ανθρωπότητας όσο αφορά τις διανοητικές της ικανότητες.
Από την άλλη, σε πολλές περιπτώσεις αντιπαραθέσεων, χρησιμοποιείται η ισχύς ως αναπόφευκτο κριτήριο. Με την αποδοχή της ισχύος ως κριτηρίου, αυτόματα η νόηση των ανθρώπων υποβιβάζεται στο επίπεδο της νόησης του μυρμηγκιού καθώς η ανθρώπινη ευφυία υποβιβάζεται σε ένα εργαλείο ανταγωνισμού και ένα φονικό χάρισμα αντίστοιχο με τα δυνατά δόντια του λιονταριού ή τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα.

Οι δυνατότητες της συνείδησης ως εργαλείο ποιοτικής διαφοροποίησης και εξέλιξης

Προκύπτει εδώ το συμπέρασμα πως είναι ανώφελο να αξιολογούμε την πορεία μας ως ανθρωπότητα με βάση τα ποσοτικά χαρακτηριστικά που αναπτύσσουμε. Δηλαδή, μπορεί μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια να φτιάξαμε σπαθιά και βαλίστρες και μέσα σε λίγες δεκαετίες να φτιάξαμε διηπειρωτικούς πυραύλους, ωστόσο η ταχύτητα ανάπτυξης αυτών των εργαλείων δεν τα διαφοροποιεί ποιοτικά από τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα οι οποίοι αναπτύσσονταν επί εκατομμύρια χρόνια, κυρίως όμως, το σημαντικότερο, η επίδειξη και κατοχή φονικής ισχύος όχι μόνο δεν μας διαφοροποιεί αλλά ίσα-ίσα μας εξισώνει με κατώτερους και κατώτατους ζωικούς οργανισμούς καθώς δεν περιέχει καμμιά ποιοτική διαφοροποίηση.

Η ποιοτική διαφοροποίηση των ανθρώπων από τα άλλα όντα βρίσκεται στο γεγονός πως συνειδητά, μέσα από την νοητική διεργασία του λόγου και της επικοινωνίας, μπορούμε να διαμορφώνουμε κανόνες προκειμένου να ελαχιστοποιούμε τις αντιπαραθέσεις και μαζί τους καταστροφικούς κινδύνους που επιφέρουν. Αυτή η προσπάθεια αποτελεί την αφετηρία και το θεμέλιο του ανθρώπινου πολιτισμού, θα μπορούσαμε δε να πούμε πως το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την ελαχιστοποίηση των αντιπαραθέσεων συνιστά πλέον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είδους, όπως σε κάποιο άλλο είναι η γούνα ή η νυχτερινή όραση. Αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, μοιάζει να εξελίσσεται συνεχώς φανερώνοντας την δυναμική του ακόμα και σε όλη περίοδο των πολύ πρόσφατων χιλιετιών κατά τις οποίες η υποδούλωση ειρηνικών και συνεργατικών ανθρώπων και κοινοτήτων, διαμόρφωσε κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται στο δίπτυχο της ισχύος και της μεγέθυνσης μέσα από την αντιπαράθεση και την επιβολή.

Η ισοτιμία και η συνεργασία

Η επιδίωξη ισοτιμίας και η ανάπτυξη της συνεργασίας υπήρξαν και συνεχίζουν να είναι ο βασικός όρος για την ελαχιστοποίηση των αντιπαραθέσεων. Αποτέλεσαν και αποτελούν την κύρια επιδίωξη όσων σε όλη την πορεία της ανθρωπότητας οραματίστηκαν έναν ειρηνικό κόσμο όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια.

Η επικοινωνία και ο λόγος

Η επικοινωνία αναπτύχθηκε μέσα από την προσπάθεια για την επίτευξη της συνεργασίας και της ισοτιμίας, από το ξεκίνημα δε αυτής της προσπάθειας αποτελεί τον κύριο φορέα αυτής της προσπάθειας. Η ανάπτυξη της επικοινωνίας εξελίχθηκε μαζί με την ανάπτυξη της συνεργασίας και των κανόνων συνύπαρξης διατηρώντας με την εξέλιξη των ανθρώπων και των κοινωνιών μια σχέση αλληλεπίδρασης. Ειδικά όσο αφορά την λεκτική επικοινωνία, η διαμόρφωση του ορθού λόγου, των επιστημών και της φιλοσοφίας φανέρωσε την μοναδική ικανότητα των ανθρώπων να απελευθερώνονται από το νοητικό σκοτάδι της ζωικής κατάστασης, να αναζητούν την θέση τους στον κόσμο, και να ορίζουν οι ίδιοι το περιεχόμενο της ύπαρξης και της συνύπαρξής τους.

Προοδευτικότητα

Η ισοτιμία, η συνεργασία[2], η επικοινωνία και ο ορθός λόγος διαμορφώνουν ένα αδιαίρετο ενιαίο σύνολο επιδιώξεων το οποίο περιγράφει το περιεχόμενο της προοδευτικότητας. Αν δεχτούμε ότι το κεντρικό πρόταγμα για την προοδευτικότητα είναι ένας ειρηνικός κόσμος όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια, μια άλλη περιγραφή θα μπορούσε να είναι "ο κόσμος όπου οι άνθρωποι μέσα από την επικοινωνία και τον ορθό λόγο θα αναπτύσσουν την ικανότητα να συνεργάζονται σε βάση ισοτιμίας και αλληλοσεβασμού".

Σκοπός και μέσον ταυτόχρονα

Σε έναν κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται κάθε ιδανικός στόχος αναπόφευκτα απομακρύνεται ολοένα ακόμα και όταν νομίζουμε πως τον προσεγγίζουμε.
Ευτυχώς χωρίς αμφιβολία, είναι αδύνατον τόσο να κατανοήσουμε το πλήρες εύρος των παραγόντων που επιδρούν στις επιλογές των ανθρώπων και των κοινωνιών, όσο και να κατευθύνουμε αυτές τις επιλογές με βεβαιότητα.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο δυνατοτήτων γίνεται φανερό πως, τελικός σκοπός για την προοδευτικότητα είναι η ίδια η διαδικασία για την επίτευξή του. Δηλαδή σκοπός και μέσον ταυτίζονται, ορίζοντας μια ενεργητική διαδικασία που συμβαίνει στο παρόν και η οποία, με τις επιλογές και τις ενέργειες των προοδευτικών ανθρώπων, αποσκοπεί στην διατύπωση και την επίδραση της προοδευτικότητας στο παρόν και το μέλλον.




Σημειώσεις

[1] Καθώς η διαδικασία που ονομάζουμε εξέλιξη δεν συντελείται με έναν γραμμικό και στοχευμένο τρόπο αλλά τις περισσότερες φορές ακολουθεί με τυχαίο τρόπο δυνατότητες που επίσης διαμόρφωσε η τυχαιότητα, έτσι και η εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελείται από διαμερίσματα τα οποία δημιουργήθηκαν σε, μεταξύ τους, απίθανα απομακρυσμένες χρονικές στιγμές της εξέλιξης, προκειμένου να εξυπηρετούν απίθανα διαφορετικές ανάγκες. Η επικοινωνία μεταξύ αυτών των εγκεφαλικών διαμερισμάτων μπορεί να είναι από ανύπαρκτη μέχρι ιδιαίτερα προβληματική, πράγμα που αντικατοπτρίζεται στις ενίοτε αντιφατικές και ασταθείς συμπεριφορές του καθενός μας και συνολικά στην εικόνα του κόσμου που φτιάχνουμε.  

[2] Η συνεργασία μεταξύ ισότιμων και ελεύθερων ανθρώπων αν και ίσως έχει τα ίδια κίνητρα με την συνεργασία μεταξύ των μελών ενός οργανισμού μυρμηγκοφωλιάς ή μεταξύ των κυττάρων του ανθρώπινου σώματος παρουσιάζει μια καθοριστική διαφοροποίηση. Η συνεργασία μεταξύ ισότιμων και ελεύθερων ανθρώπων αν και ασφαλώς έχει την αφετηρία της στην ικανοποίηση των αναγκών τους διαμορφώνεται ωστόσο με όρους οι οποίοι αποτελούν επιλογές της ατομικής και συλλογικής συνείδησής τους.

Νόηση

Μερικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης νόησης:

- Μπορούμε να μαθαίνουμε αδιάκοπα.

- Η γνώση και οι ιδέες μπορούν να διασπείρονται από άνθρωπο σε άνθρωπο με ταχείς ρυθμούς.

- Τείνουμε να εμμένουμε σε υφιστάμενες πεποιθήσεις και πίστεις αντιδρώντας στην γνώση και την λογική.

- Μιμούμενοι νοιώθουμε περισσότερο ασφαλείς.

- Δεν υπάρχει όριο στην αθλιότητα ή στο μεγαλείο των επιλογών που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος.

Ο ουτοπικός κόσμος των Πολιτικών Πραγματιστών

Ο ανθρώπινος πολιτισμός, η ηθική και οι νόμοι ξεκινούν την διαδρομή τους την στιγμή που γίνεται αντιληπτό από την συνείδηση κάποιων ανθρώπων ότι οι ανισότητες δημιουργούν καταστροφικές αντιθέσεις οι οποίες πρέπει να εξαλειφθούν προκειμένου να μπορούν να ζουν ειρηνικά και με ασφάλεια.
Αυτή η θέση διατυπώνεται αναλυτικά στο έργο του Φρόυντ Τοτέμ και Ταμπού το οποίο αν και αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό της ανθρώπινης διανόησης παραμένει αναξιοποίητο από τις δυνάμεις της προοδευτικότητας. Το πιο πιθανό είναι πως αυτή η παράβλεψη δεν είναι τυχαία καθώς σε αυτό το έργο του ο Φρόυντ δομεί έναν λόγο ο οποίος είναι σε θέση να κλονίσει τα θεμέλια όλων των κυρίαρχων αντιλήψεων για την οργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών και την εξουσία. [1]

Μια τέτοια εθελοτυφλία αποτελεί την προϋπόθεση και για την διαμόρφωση, διατύπωση και επιβολή της ουτοπίας των Πολιτικών Πραγματιστών. [2]

Οι Πολιτικοί Πραγματιστές αποδεχόμενοι την Ισχύ ως βασικό ρυθμιστή των ανθρώπινων και κοινωνικών σχέσεων αντιλαμβάνονται το ανθρώπινο είδος εγκλωβισμένο εξολοκλήρου μέσα στα όρια της ζωικότητάς του. Αρνούνται έτσι να αναγνωρίσουν τόσο την σημασία που έχουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ανθρωπινότητας για την εξέλιξη του είδους (όπως π.χ. ο λόγος, η κρίση, η διαπραγμάτευση και η συνεργασία), όσο και τις καταστροφικές συνέπειες που επιφέρει η απαξίωση αυτών των χαρακτηριστικών.

Οι Πολιτικοί Πραγματιστές έχουν ως θεμέλιο της θεωρίας τους το τρίπτυχο της Ισχύος, της Ανάπτυξης-Μεγέθυνσης και της απαξίωσης των ανθρωπιστικών θεωριών. Είναι πραγματικά αστείο όμως το γεγονός πως αυτοί που αναφέρονται στον Πραγματισμό διατυπώνουν μια πραγματικά απίθανη ουτοπία που, εκτός από την κακογουστιά της, αναπόφευκτα επιφέρει δυστυχία και εγκυμονεί κάθε είδους καταστροφικούς κινδύνους.

Η συγκέντρωση Ισχύος ούτε διαμόρφωσε ποτέ ούτε και μπορεί να διαμορφώσει περιβάλλον ασφαλούς διαβίωσης με ουσιαστική διάρκεια. Η διατάραξη της ασφάλειας εμπεριέχεται στην ίδια την αποδοχή ότι η Ισχύς μπορεί να αποτελεί λιγότερο ή περισσότερο κοινή και, οπωσδήποτε, καθολικά αποδεκτή επιδίωξη. Με έναν παράδοξο τρόπο ο ευδαιμονικός θαυμασμός προς την συσσώρευση Ισχύος αποκρύπτει την δυστυχία που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα επιφέρει αυτή η συσσώρευση. Αξίζει να αναλογιστούμε τις περιγραφές από τον Θουκυδίδη των αλαζονικών λόγων και έργων των Αθηναίων προς τους Μήλιους σε αντιπαράθεση με τις περιγραφές από την καταστροφή του Αθηναϊκού στρατού στην Σικελία, ή να αναλογιστούμε την εικόνα των εγκλωβισμένων Αθηναίων, μαζί και του Περικλή, να αποδεκατίζονται από λοιμό κάτω από τον νεοανεγερθέντα αστραφτερό Παρθενώνα.

Η Ανάπτυξη-Μεγέθυνση αποτελεί το μόνο εργαλείο στην διάθεση όσων μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον επιδιώκουν την συγκέντρωση Ισχύος και την κυριαρχία πάνω σε ανθρώπους και φυσικούς πόρους. Δεν θα ήταν υπερβολή να συσχετίζουμε άμεσα την έννοια της Ανάπτυξης-Μεγέθυνσης με αυτήν της Αρπαγής-Κλοπής καθώς είτε αφορά το φυσικό περιβάλλον είτε ανθρώπινες οντότητες η Ανάπτυξη-Μεγέθυνση εδραιώθηκε με την βία της πειρατείας.[3] Η Ισχύς είναι εναγκαλισμένη με την Ανάπτυξη-Μεγέθυνση σε έναν αέναο φαύλο κύκλο. Καμμία Ανάπτυξη-Μεγέθυνση ωστόσο δεν μπορεί να συντελείται επ΄αόριστον ειδικά μέσα σε πεπερασμένα περιβάλλοντα. Τα παραδείγματα στην Ιστορία των ανθρώπων είναι ανεξάντλητα και εμφανίζονται σε όλα τα στάδια τεχνολογικής ανάπτυξης.

Η απαξίωση των ανθρωπιστικών θεωριών ως ουτοπικών ξεκινά καταρχήν με την απαξίωση των γνώσεών μας για τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες αλλά και των ίδιων των νοητικών ικανοτήτων που διαθέτουμε σαν άνθρωποι. Η ανθρώπινη νόηση αντιμετωπίζεται από τους Πολιτικούς Πραγματιστές σαν ένα οποιοδήποτε ζωικό χάρισμα, ανάλογο ας πούμε με την δύναμη και την ταχύτητα της καφέ αρκούδας. Η κατ' αυτούς δεδομένη υποταγή της νόησης σε συγκεκριμένα ένστικτα που οι ίδιοι επιλέγουν να θεωρούν σημαντικά την υποβιβάζει σε ένα εργαλείο κυριαρχίας και επιβολής που απλά τυχαίνει να είναι κατά πολύ ισχυρότερο από το δηλητήριο του φιδιού ή τους 4 τόνους μάζας του αρσενικού θαλάσσιου ελέφαντα.

Η ανθρωπότητα ανέκαθεν, ασυνείδητα επί το πλείστον, ταλαντώνεται σαν εκκρεμές ανάμεσα στις θεωρίες των Πολιτικών Πραγματιστών και τις θεωρίες των ανθρωπιστών. Γνωρίζουμε πως οι θεωρίες των ανθρωπιστών διατυπώθηκαν επιτακτικά και εφαρμόστηκαν κάθε φορά που η ενστικτώδης απερισκεψία -αυτή που ανάγει σε πίστη την Ισχύ, την Ανάπτυξη και την Μεγέθυνση- οδήγησε μια κοινωνία ή ένα σύνολο κοινωνιών στην καταστροφή. Από την σκιά των άγραφων τοτεμικών νόμων-ταμπού που επιβάλλουν την ισοτιμία, μέχρι την Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου του 1948 η οποία επιδιώκει ακριβώς το ίδιο πράγμα, την ισοτιμία, το ζητούμενο είναι ένα: η απαγκίστρωση της ανθρωπότητας από τον ουτοπικό, αδιέξοδο και καταστροφικό κόσμο της κυριαρχίας των ενστίκτων, όπως αυτός παρουσιάζεται και μέσα από τις θεωρίες των Πολιτικών Πραγματιστών.

Καθώς πλέον ολόκληρος ο πλανήτης έχει μετατραπεί από την ανθρώπινη τεχνολογία σε ένα ενιαίο και οφθαλμοφανώς πεπερασμένο σύστημα, το αίτημα για ισοτιμία πάνω στην οποία θα θεμελιωθεί ένας ειρηνικός κόσμος όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια εμφανίζεται ως ο μόνος βάσιμος πολιτικός πραγματισμός.


Σημειώσεις

[1] Aνάλογη σημαντική παράβλεψη είναι η εργασία του Δαρβίνου Η Καταγωγή του Ανθρώπου, η πρώτη από την σχετική σημαντική βιβλιογραφία, η οποία αναφέρεται στην παρέμβαση της νοήμονος επιλογής στην διαμόρφωση της εξέλιξης των ειδών και του ανθρώπου. 
Σχετικά με τις επιλεκτικές αναγνώσεις του Δαρβινικού και Φροϋδικού έργου:
http://proxeiro-tetradio.blogspot.gr/2014/03/blog-post_30.html  

[2] "Political realism is a theory of political philosophy that attempts to explain, model, and prescribe political relations. It takes as its assumption that power is (or ought to be) the primary end of political action, whether in the domestic or international arena. In the domestic arena, the theory asserts that politicians do, or should, strive to maximize their power, whilst on the international stage, nation states are seen as the primary agents that maximize, or ought to maximize, their power. The theory is therefore to be examined as either a prescription of what ought to be the case, that is, nations and politicians ought to pursue power or their own interests, or as a description of the ruling state of affairs-that nations and politicians only pursue (and perhaps only can pursue) power or self-interest."

http://www.iep.utm.edu/polreal/

[3] "Περίπου πριν 3.000 χρόνια οι Ασσύριοι βασιλείς έστελναν τους στρατούς τους για να προσαρτούν νέα εδάφη. Για περισσότερο από 300 χρόνια η Μεσοποταμία και εδάφη προς τα ανατολικά και τα δυτικά αποτέλεσαν μέρος της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας. Η κατάκτηση ξένων εδαφών έφερνε πλούτο. Οι περιοχές που είχαν κατακτηθεί από τον ασσυριακό στρατό ήταν υποχρεωμένες να αποδίδουν φόρους στον βασιλιά κάθε χρόνο. Εάν επαναστατούσαν ενάντια στην αρχή του, ή αρνιόντουσαν να πληρώσουν φόρους, ο βασιλιάς έστελνε τον στρατό του εναντίον τους. Υπήρχαν λίγοι στρατοί που θα μπορούσαν να νικήσουν τον ασσυριακό καθώς ήταν καλά εκπαιδευμένος και εξοπλισμένος."

http://www.mesopotamia.co.uk/warfare/home_set.html

Περισσότερα για τον πολιτισμό της υποταγής και χρήσης ανθρώπων από ανθρώπους στον σύνδεσμο:

http://epanastatikomanifesto.blogspot.gr/2013/11/3.html

Αν είμασταν μυρμήγκια

Αν είμασταν μυρμήγκια, καθώς τα ένστικτά μας θα είχαν προνοήσει για πολλά από αυτά που τυχαία συμβαίνουν, θα μπορούσαμε να πούμε πως υπάρχει η τάδε νομοτέλεια και η δείνα αναγκαιότητα που θα καθορίσει το μέλλον της μυρμηγκοκοινωνίας μας.

Θα ζούσαμε έτσι ήσυχοι και ασφαλείς γνωρίζοντας λίγο-πολύ αυτά που θα ακολουθήσουν.
Όπως πάντα, όλοι ανεξαιρέτως θα εργαζόμασταν με ανιδιοτέλεια και αυτοθυσία για το καλό της μυρμηγκοκοινωνίας. Η βασίλισσα -καθηλωμένη- θα γεννούσε χιλιάδες και εκατομμύρια μυρμηγκάκια, οι τροφοί θα φρόντιζαν την ίδια και τα νεογνά, οι μηχανικοί θα έσκαβαν πολυδαίδαλες στοές με εξαιρετικό εξαερισμό και προστασία από πλημμύρες, οι καλλιεργητές θα φρόντιζαν τους μύκητες, οι κτηνοτρόφοι τις μελίγκρες, οι αποθηκάριοι θα γινόντουσαν ακόμα και οι ίδιοι δοχεία για να συντηρούν όσα οι τροφοσυλλέκτες θα κουβαλούσαν στα υπόγεια, και οι στρατιώτες θα θυσίαζαν χωρίς δεύτερη σκέψη την ύπαρξή τους για να προστατέψουν το σώμα της μυρμηγκοκοινωνίας μας. Ένας-ένας, από τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο όλοι το ίδιο, απαρατήρητοι θα πέφταμε όταν οι δυνάμεις θα μας εγκατέλειπαν, όπως πέφτουν οι μικρές τριχούλες από ένα μεγάλο μαλλιαρό αιωνόβιο σώμα.

Αν τύχαινε να εξοικονομήσουμε πολλή τροφή και πληθαίναμε υπερβολικά θα στέλναμε αποίκους να εξερευνήσουν νέους τόπους και να φτιάξουν νέες μυρμηγκοκοινωνίες.
Αν τύχαινε να έρθουν στα δικά μας χωράφια και στα δικά μας δέντρα άλλα μυρμήγκια, χωρίς σκέψη θα κάναμε πόλεμο κι ο καταπατητής, μέχρι και τον τελευταίο, θα γινόταν οφέλιμες πρωτεϊνες στα κελάρια μας.
Αν τύχαινε να έρθει μια μπουλντόζα για να χτίσει μια ανθρώπινη πολυκατοικία, ακόμα και τότε κάποιοι θα τα κατάφερναν να ζήσουν και να φτιάξουν νέες στοές στα περβάζια, στους κήπους, ακόμα και μέσα στους τοίχους των ανθρώπων.
Αν τύχαινε να έρθουν αρπακτικά μυρμήγκια πιο δυνατά από εμάς, όλοι μέχρι και τον τελευταίο θα γινόμασταν θρεπτικές πρωτεϊνες στα κελάρια τους.

Δεν είμαστε όμως.

Ο παραμορφωτικός φακός

[Με αφορμή ένα απόσπασμα από το έργο του Βαρλάμ Σαλάμοφ.]

"...είχα καταλάβει το σημαντικότερο, ότι ο άνθρωπος δεν έγινε άνθρωπος γιατί είναι θεϊκό δημιούργημα, ούτε γιατί έχει ένα εκπληκτικά μεγάλο δάχτυλο σε κάθε χέρι. Άλλα γιατί ήταν σω­ματικά δυνατότερος, ανθεκτικότερος από όλα τα ζώα, και στη συνέχεια, γιατί εξανάγκασε το πνεύμα του να υπηρετεί το σώμα του..." -Βαρλάμ Σαλάμοφ

Κάθε στοχασμός κάθε ανθρώπου περνά μέσα από ένα παραμορφωτικό πρίσμα της νόησης το οποίο σαν σκοπό έχει να εξυπηρετεί αυτό που τα ένστικτα προβάλλουν ως σπουδαιότερο ή αναγκαίο. Ο άνθρωπος ουδέποτε χρειάστηκε να εξαναγκάσει το πνεύμα του να υπηρετεί το σώμα του -όπως έγραψε ο Σαλάμοφ, καθώς η νόηση όλων των όντων υφίσταται εξαρχής με μόνο προορισμό να υπηρετεί το σώμα τους.

Ο άνθρωπος από όταν απέκτησε το τυχαίο παρελκόμενο της εξέλιξης της νόησης, την συνείδηση, μία από τις δυνατότητες που έχει είναι να υποτάσσει το σώμα σε αυτήν. Κάθε άνθρωπος σε κάθε περίπτωση έχει την ικανότητα χρησιμοποιώντας την συνείδησή του να επιλέξει ο ίδιος πιο είναι αυτό που θεωρεί αναγκαίο και πώς θα ενεργήσει για την ικανοποίησή του.
Αν και έχουμε την πεποίθηση πως αυτή η διαδικασία είναι αυτονόητη και δεδομένη, στην πραγματικότητα στην νόηση κάθε ανθρώπου συντελείται μια αδιάκοπη πάλη υπερίσχυσης μεταξύ όσων προβάλλονται από τα ένστικτα ως αναγκαιότητες και όσων επιλέγει η συνείδηση ως τέτοιες. Αυτή η πάλη γίνεται διαρκώς εμφανής τόσο σε ατομικό επίπεδο, όσο και σε συλλογικό-κοινωνικό. Η πορεία αυτής της πάλης διαμορφώνει την εικόνα πολιτισμικής ανάπτυξης ή οπισθοδρόμησης ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνίας.

Η αυτοσυνείδηση, η οποία αποτελεί ένα μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων, υπάρχει λίγες μόλις δεκάδες χιλιάδες χρόνια, ελάχιστο χρόνο σε σχέση με την εξελικτική πορεία του είδους, κάνει δηλαδή τα πρώτα της βήματα. Η ύπαρξη της αυτοσυνείδησης πέρα από τις πρωτόγνωρες ικανότητες που έδωσε στους ανθρώπους επέφερε και πρωτόγνωρες αγωνίες με κύρια την προσπάθεια κάθε ανθρώπου να προσδιορίσει την αιτία της ύπαρξής του. Ο ρόλος του 'παραμορφωτικού φακού' γίνεται εδώ καθοριστικός καθώς εμφανίζεται επιφορτισμένος, με διάφορα τεχνάσματα, να υποκρύπτει ή να απαλύνει τις αγωνίες που δημιουργεί η συνείδηση, καθοδηγώντας τον άνθρωπο να περιορίζει τις κινήσεις και σκέψεις του πάνω από ένα ασφαλές δίχτυ πεποιθήσεων και συμπεριφορών. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η παραμόρφωση λειτουργεί ως ένας μηχανισμός ο οποίος προσπαθεί να ακυρώνει την εντυπωσιακή ικανότητα της ανθρώπινης συνείδησης να μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον κόσμο του στην κατεύθυνση που ο ίδιος επιλέγει, ενώ προσπαθεί ταυτόχρονα να τον κρατά αλυσσοδεμένο στην 'ασφαλή' κατάσταση του ζώου.

Η ανθρώπινη νόηση όμως μοιάζει να εμπεριέχει ανεξέλεγκτες ικανότητες οι οποίες κάνουν οποιαδήποτε προσπάθεια περιορισμού της να δείχνουν μάταιες. Αυτές οι ικανότητες δε, δεν σχετίζονται με την ζωική ικανότητα επιβίωσης την οποία παρερμηνεύει ο Σαλάμοφ και την αποδίδει σε προϊόν της συνείδησης, αλλά με την πρωτόγνωρη για τον ζωικό κόσμο ικανότητα ενός είδους να επιλέγει τον τρόπο της επιβίωσής του μέσα από ατομικές και συλλογικές νοητικές διεργασίες.

Ο Σαλάμοφ, o οποίος αναφέρεται σε συνθήκες όπου ανθρώπινα όντα εξωθήθηκαν να αποκτηνωθούν στην κυριολεξία, αν και αστοχεί ως προς τα αίτια που επέτρεψαν στην ανθρωπότητα να θεωρεί ότι έχει  κυριαρχήσει στον πλανήτη, περιγράφει μέσα από το έργο του με άριστο τρόπο το καταστροφικό αδιέξοδο που επιφέρει η απομάκρυνση των ανθρώπων από αυτό που αποτελεί την ιδιαίτερη ανθρωπινότητά τους, την ικανότητα δηλαδή να επικοινωνούν και να συνεργάζονται. Η ανθρωπότητα δεν κυριάρχησε, όσο κυριάρχησε, μέσα από αγώνες όλων εναντίων όλων όπως διαφημίζουν οι θαυμαστές της 'αυτορρύθμισης', αλλά αντίθετα, αναπτύσσοντας περίπλοκες και καινοτόμες μορφές επικοινωνίας, συνεργασίας, ορίων και κανόνων.

Αυτή ακριβώς είναι η διαρκής πάλη της προοδευτικότητας με την οπισθοδρομικότητα. Η προοδευτικότητα με κύριο εργαλείο την γνώση και τον λόγο, ενισχύοντας την συνείδηση, καταργώντας τις νοητικές παραμορφώσεις και χαλιναγωγώντας τα ένστικτα, επιδιώκει την διεύρυνση της επικοινωνίας και της συνεργασίας βάζοντας όρους και κανόνες με σκοπό την ελαχιστοποίηση των ανισοτήτων και των ανταγωνισμών. Αντίθετα η οπισθοδρομικότητα προβάλλει τα ένστικτα ως αδιαμφισβήτητους ρυθμιστές της ανθρώπινης εξέλιξης, και κυρίως τα ένστικτα της επιβολής και της υποταγής, υποβαθμίζοντας την σημασία που έχει η παρέμβαση της συνείδησης στην διαμόρφωση των κοινωνιών και του πολιτισμού, αδιαφορώντας για την απομόνωση και την καταστροφή που επιφέρουν ξανά και ξανά οι ανισότητες και οι ανταγωνισμοί.

Η προοδευτικότητα, με γνώμονα την ατομική και συλλογική συνείδηση εργάζεται για την επίτευξη ενός ειρηνικού κόσμου όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια. Αντίθετα η οπισθοδρόμιση, ανάγοντας τα ζωικά κριτήρια ως την μόνη δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι, επιδιώκει την μεγέθυνση του ισχυρού η οποία αναπόφευκτα, μέσα από τις ανισότητες και ανταγωνισμούς που επιφέρει, θα εξαντλήσει τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους με καταστροφικές συνέπειες και βάζοντας σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας.