Σε έναν κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται
Καθώς οι άνθρωποι μαζί με τον κόσμο που διαμορφώνουμε, για όσο θα υπάρχουμε θα βρισκόμαστε σε διαρκή κίνηση και εξέλιξη, οι όροι της μεταξύ μας συνύπαρξης θα αποτελούν αντικείμενο συνεχούς αντιπαράθεσης. Τα χαρακτηριστικά αυτής της αντιπαράθεσης μεταβάλλονται αναλόγως του πολιτισμικού και τεχνολογικού επιπέδου στο οποίο κάθε φορά βρίσκεται μια κοινωνία ή ένα σύνολο κοινωνιών.
Αφού δε, ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξουν στατικοί άνθρωποι και στατικές κοινωνίες, αντίστοιχα ούτε πρόκειται ποτέ να υπάρξουν ιδανικοί άνθρωποι και ιδανικές κοινωνίες που θα καταφέρουν να διευθετήσουν οριστικά όλες τις ανθρώπινες και κοινωνικές αντιφάσεις.
Αποδεχόμενοι αυτήν την δυσάρεστη διαπίστωση, πώς θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε και να ορίσουμε το περιεχόμενο των επιδιώξεων της προοδευτικότητας;
Καθώς η ίδια η αντιπαράθεση μεταξύ των ανθρώπων δεν θα μπορούσε ποτέ να εξαλειφθεί, η προοδευτικότητα έχει κατά κάποιο τρόπο την ευθύνη, εκτός από το να αναζητά και να αναδεικνύει το εύρος των αιτιών που προκαλούν τις αντιπαραθέσεις αποσκοπώντας στην ελαχιστοποίησή τους, επιπλέον, να αναζητά τρόπους που θα επιφέρουν την τροποποίηση και εξέλιξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών αυτών των αντιπαραθέσεων.
Άνθρωποι και μυρμήγκια
Αν αξιολογήσουμε την ανθρωπότητα σε μία εξελικτική κλίμακα με βάση τα χαρακτηριστικά των αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της, θα διαπιστώσουμε με έκπληξη ότι ταυτόχρονα συμβαίνουν αντιπαραθέσεις που μπορούν να τοποθετηθούν σε ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο στάδιο με επίκεντρο τον λόγο, μαζί με άλλες που έχουν ως επίκεντρο την επιθετικότητα, την βία και τον φόνο, και οι οποίες μπορούν να τοποθετηθούν στο στάδιο που βρίσκονται εξελικτικά κατώτερα όντα, όπως για παράδειγμα τα μυρμήγκια. Με λίγα λόγια το ανθρώπινο είδος, το οποίο ως μέλη του μας εντυπωσιάζει αυτάρεσκα με τα επιτεύγματά του, συχνά εμπλέκεται σε αντιπαραθέσεις που φέρουν πανομοιότυπα χαρακτηριστικά με αυτά των αντιπαραθέσεων "κατώτερων" εξελικτικά όντων. Και πιο απλά ακόμα, συχνά μέσα από τους τρόπους που αντιπαρατεθόμαστε φανερώνουμε ένα επίπεδο νόησης που δεν διαφέρει από αυτό των μυρμηγκιών, πέρα από το γεγονός ότι η ανθρώπινη βαναυσότητα μπορεί να ξεπεράσει κατά πολύ αυτή των μυρμηγκιών ή και οποιουδήποτε άλλου ζώου.[1]
Διαμορφώνουμε έτσι μια παράδοξη συνθήκη η οποία περιλαμβάνει ταυτόχρονα ακραία αντιφατικά χαρακτηριστικά:
Από την μία χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους ο λόγος και η επικοινωνία σε πολύ υψηλά επίπεδα, αποδεικνύοντας την πρόοδο της ανθρωπότητας όσο αφορά τις διανοητικές της ικανότητες.
Από την άλλη, σε πολλές περιπτώσεις αντιπαραθέσεων, χρησιμοποιείται η ισχύς ως αναπόφευκτο κριτήριο. Με την αποδοχή της ισχύος ως κριτηρίου, αυτόματα η νόηση των ανθρώπων υποβιβάζεται στο επίπεδο της νόησης του μυρμηγκιού καθώς η ανθρώπινη ευφυία υποβιβάζεται σε ένα εργαλείο ανταγωνισμού και ένα φονικό χάρισμα αντίστοιχο με τα δυνατά δόντια του λιονταριού ή τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα.
Οι δυνατότητες της συνείδησης ως εργαλείο ποιοτικής διαφοροποίησης και εξέλιξης
Προκύπτει εδώ το συμπέρασμα πως είναι ανώφελο να αξιολογούμε την πορεία μας ως ανθρωπότητα με βάση τα ποσοτικά χαρακτηριστικά που αναπτύσσουμε. Δηλαδή, μπορεί μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια να φτιάξαμε σπαθιά και βαλίστρες και μέσα σε λίγες δεκαετίες να φτιάξαμε διηπειρωτικούς πυραύλους, ωστόσο η ταχύτητα ανάπτυξης αυτών των εργαλείων δεν τα διαφοροποιεί ποιοτικά από τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα οι οποίοι αναπτύσσονταν επί εκατομμύρια χρόνια, κυρίως όμως, το σημαντικότερο, η επίδειξη και κατοχή φονικής ισχύος όχι μόνο δεν μας διαφοροποιεί αλλά ίσα-ίσα μας εξισώνει με κατώτερους και κατώτατους ζωικούς οργανισμούς καθώς δεν περιέχει καμμιά ποιοτική διαφοροποίηση.
Η ποιοτική διαφοροποίηση των ανθρώπων από τα άλλα όντα βρίσκεται στο γεγονός πως συνειδητά, μέσα από την νοητική διεργασία του λόγου και της επικοινωνίας, μπορούμε να διαμορφώνουμε κανόνες προκειμένου να ελαχιστοποιούμε τις αντιπαραθέσεις και μαζί τους καταστροφικούς κινδύνους που επιφέρουν. Αυτή η προσπάθεια αποτελεί την αφετηρία και το θεμέλιο του ανθρώπινου πολιτισμού, θα μπορούσαμε δε να πούμε πως το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την ελαχιστοποίηση των αντιπαραθέσεων συνιστά πλέον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είδους, όπως σε κάποιο άλλο είναι η γούνα ή η νυχτερινή όραση. Αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, μοιάζει να εξελίσσεται συνεχώς φανερώνοντας την δυναμική του ακόμα και σε όλη περίοδο των πολύ πρόσφατων χιλιετιών κατά τις οποίες η υποδούλωση ειρηνικών και συνεργατικών ανθρώπων και κοινοτήτων, διαμόρφωσε κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται στο δίπτυχο της ισχύος και της μεγέθυνσης μέσα από την αντιπαράθεση και την επιβολή.
Η ισοτιμία και η συνεργασία
Η επιδίωξη ισοτιμίας και η ανάπτυξη της συνεργασίας υπήρξαν και συνεχίζουν να είναι ο βασικός όρος για την ελαχιστοποίηση των αντιπαραθέσεων. Αποτέλεσαν και αποτελούν την κύρια επιδίωξη όσων σε όλη την πορεία της ανθρωπότητας οραματίστηκαν έναν ειρηνικό κόσμο όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια.
Η επικοινωνία και ο λόγος
Η επικοινωνία αναπτύχθηκε μέσα από την προσπάθεια για την επίτευξη της συνεργασίας και της ισοτιμίας, από το ξεκίνημα δε αυτής της προσπάθειας αποτελεί τον κύριο φορέα αυτής της προσπάθειας. Η ανάπτυξη της επικοινωνίας εξελίχθηκε μαζί με την ανάπτυξη της συνεργασίας και των κανόνων συνύπαρξης διατηρώντας με την εξέλιξη των ανθρώπων και των κοινωνιών μια σχέση αλληλεπίδρασης. Ειδικά όσο αφορά την λεκτική επικοινωνία, η διαμόρφωση του ορθού λόγου, των επιστημών και της φιλοσοφίας φανέρωσε την μοναδική ικανότητα των ανθρώπων να απελευθερώνονται από το νοητικό σκοτάδι της ζωικής κατάστασης, να αναζητούν την θέση τους στον κόσμο, και να ορίζουν οι ίδιοι το περιεχόμενο της ύπαρξης και της συνύπαρξής τους.
Προοδευτικότητα
Η ισοτιμία, η συνεργασία[2], η επικοινωνία και ο ορθός λόγος διαμορφώνουν ένα αδιαίρετο ενιαίο σύνολο επιδιώξεων το οποίο περιγράφει το περιεχόμενο της προοδευτικότητας. Αν δεχτούμε ότι το κεντρικό πρόταγμα για την προοδευτικότητα είναι ένας ειρηνικός κόσμος όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια, μια άλλη περιγραφή θα μπορούσε να είναι "ο κόσμος όπου οι άνθρωποι μέσα από την επικοινωνία και τον ορθό λόγο θα αναπτύσσουν την ικανότητα να συνεργάζονται σε βάση ισοτιμίας και αλληλοσεβασμού".
Σκοπός και μέσον ταυτόχρονα
Σε έναν κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται κάθε ιδανικός στόχος αναπόφευκτα απομακρύνεται ολοένα ακόμα και όταν νομίζουμε πως τον προσεγγίζουμε.
Ευτυχώς χωρίς αμφιβολία, είναι αδύνατον τόσο να κατανοήσουμε το πλήρες εύρος των παραγόντων που επιδρούν στις επιλογές των ανθρώπων και των κοινωνιών, όσο και να κατευθύνουμε αυτές τις επιλογές με βεβαιότητα.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο δυνατοτήτων γίνεται φανερό πως, τελικός σκοπός για την προοδευτικότητα είναι η ίδια η διαδικασία για την επίτευξή του. Δηλαδή σκοπός και μέσον ταυτίζονται, ορίζοντας μια ενεργητική διαδικασία που συμβαίνει στο παρόν και η οποία, με τις επιλογές και τις ενέργειες των προοδευτικών ανθρώπων, αποσκοπεί στην διατύπωση και την επίδραση της προοδευτικότητας στο παρόν και το μέλλον.
Σημειώσεις
[1] Καθώς η διαδικασία που ονομάζουμε εξέλιξη δεν συντελείται με έναν γραμμικό και στοχευμένο τρόπο αλλά τις περισσότερες φορές ακολουθεί με τυχαίο τρόπο δυνατότητες που επίσης διαμόρφωσε η τυχαιότητα, έτσι και η εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελείται από διαμερίσματα τα οποία δημιουργήθηκαν σε, μεταξύ τους, απίθανα απομακρυσμένες χρονικές στιγμές της εξέλιξης, προκειμένου να εξυπηρετούν απίθανα διαφορετικές ανάγκες. Η επικοινωνία μεταξύ αυτών των εγκεφαλικών διαμερισμάτων μπορεί να είναι από ανύπαρκτη μέχρι ιδιαίτερα προβληματική, πράγμα που αντικατοπτρίζεται στις ενίοτε αντιφατικές και ασταθείς συμπεριφορές του καθενός μας και συνολικά στην εικόνα του κόσμου που φτιάχνουμε.
[2] Η συνεργασία μεταξύ ισότιμων και ελεύθερων ανθρώπων αν και ίσως έχει τα ίδια κίνητρα με την συνεργασία μεταξύ των μελών ενός οργανισμού μυρμηγκοφωλιάς ή μεταξύ των κυττάρων του ανθρώπινου σώματος παρουσιάζει μια καθοριστική διαφοροποίηση. Η συνεργασία μεταξύ ισότιμων και ελεύθερων ανθρώπων αν και ασφαλώς έχει την αφετηρία της στην ικανοποίηση των αναγκών τους διαμορφώνεται ωστόσο με όρους οι οποίοι αποτελούν επιλογές της ατομικής και συλλογικής συνείδησής τους.
Καθώς οι άνθρωποι μαζί με τον κόσμο που διαμορφώνουμε, για όσο θα υπάρχουμε θα βρισκόμαστε σε διαρκή κίνηση και εξέλιξη, οι όροι της μεταξύ μας συνύπαρξης θα αποτελούν αντικείμενο συνεχούς αντιπαράθεσης. Τα χαρακτηριστικά αυτής της αντιπαράθεσης μεταβάλλονται αναλόγως του πολιτισμικού και τεχνολογικού επιπέδου στο οποίο κάθε φορά βρίσκεται μια κοινωνία ή ένα σύνολο κοινωνιών.
Αφού δε, ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξουν στατικοί άνθρωποι και στατικές κοινωνίες, αντίστοιχα ούτε πρόκειται ποτέ να υπάρξουν ιδανικοί άνθρωποι και ιδανικές κοινωνίες που θα καταφέρουν να διευθετήσουν οριστικά όλες τις ανθρώπινες και κοινωνικές αντιφάσεις.
Αποδεχόμενοι αυτήν την δυσάρεστη διαπίστωση, πώς θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε και να ορίσουμε το περιεχόμενο των επιδιώξεων της προοδευτικότητας;
Καθώς η ίδια η αντιπαράθεση μεταξύ των ανθρώπων δεν θα μπορούσε ποτέ να εξαλειφθεί, η προοδευτικότητα έχει κατά κάποιο τρόπο την ευθύνη, εκτός από το να αναζητά και να αναδεικνύει το εύρος των αιτιών που προκαλούν τις αντιπαραθέσεις αποσκοπώντας στην ελαχιστοποίησή τους, επιπλέον, να αναζητά τρόπους που θα επιφέρουν την τροποποίηση και εξέλιξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών αυτών των αντιπαραθέσεων.
Άνθρωποι και μυρμήγκια
Αν αξιολογήσουμε την ανθρωπότητα σε μία εξελικτική κλίμακα με βάση τα χαρακτηριστικά των αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της, θα διαπιστώσουμε με έκπληξη ότι ταυτόχρονα συμβαίνουν αντιπαραθέσεις που μπορούν να τοποθετηθούν σε ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο στάδιο με επίκεντρο τον λόγο, μαζί με άλλες που έχουν ως επίκεντρο την επιθετικότητα, την βία και τον φόνο, και οι οποίες μπορούν να τοποθετηθούν στο στάδιο που βρίσκονται εξελικτικά κατώτερα όντα, όπως για παράδειγμα τα μυρμήγκια. Με λίγα λόγια το ανθρώπινο είδος, το οποίο ως μέλη του μας εντυπωσιάζει αυτάρεσκα με τα επιτεύγματά του, συχνά εμπλέκεται σε αντιπαραθέσεις που φέρουν πανομοιότυπα χαρακτηριστικά με αυτά των αντιπαραθέσεων "κατώτερων" εξελικτικά όντων. Και πιο απλά ακόμα, συχνά μέσα από τους τρόπους που αντιπαρατεθόμαστε φανερώνουμε ένα επίπεδο νόησης που δεν διαφέρει από αυτό των μυρμηγκιών, πέρα από το γεγονός ότι η ανθρώπινη βαναυσότητα μπορεί να ξεπεράσει κατά πολύ αυτή των μυρμηγκιών ή και οποιουδήποτε άλλου ζώου.[1]
Διαμορφώνουμε έτσι μια παράδοξη συνθήκη η οποία περιλαμβάνει ταυτόχρονα ακραία αντιφατικά χαρακτηριστικά:
Από την μία χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους ο λόγος και η επικοινωνία σε πολύ υψηλά επίπεδα, αποδεικνύοντας την πρόοδο της ανθρωπότητας όσο αφορά τις διανοητικές της ικανότητες.
Από την άλλη, σε πολλές περιπτώσεις αντιπαραθέσεων, χρησιμοποιείται η ισχύς ως αναπόφευκτο κριτήριο. Με την αποδοχή της ισχύος ως κριτηρίου, αυτόματα η νόηση των ανθρώπων υποβιβάζεται στο επίπεδο της νόησης του μυρμηγκιού καθώς η ανθρώπινη ευφυία υποβιβάζεται σε ένα εργαλείο ανταγωνισμού και ένα φονικό χάρισμα αντίστοιχο με τα δυνατά δόντια του λιονταριού ή τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα.
Οι δυνατότητες της συνείδησης ως εργαλείο ποιοτικής διαφοροποίησης και εξέλιξης
Προκύπτει εδώ το συμπέρασμα πως είναι ανώφελο να αξιολογούμε την πορεία μας ως ανθρωπότητα με βάση τα ποσοτικά χαρακτηριστικά που αναπτύσσουμε. Δηλαδή, μπορεί μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια να φτιάξαμε σπαθιά και βαλίστρες και μέσα σε λίγες δεκαετίες να φτιάξαμε διηπειρωτικούς πυραύλους, ωστόσο η ταχύτητα ανάπτυξης αυτών των εργαλείων δεν τα διαφοροποιεί ποιοτικά από τους χαυλιόδοντες του ελέφαντα οι οποίοι αναπτύσσονταν επί εκατομμύρια χρόνια, κυρίως όμως, το σημαντικότερο, η επίδειξη και κατοχή φονικής ισχύος όχι μόνο δεν μας διαφοροποιεί αλλά ίσα-ίσα μας εξισώνει με κατώτερους και κατώτατους ζωικούς οργανισμούς καθώς δεν περιέχει καμμιά ποιοτική διαφοροποίηση.
Η ποιοτική διαφοροποίηση των ανθρώπων από τα άλλα όντα βρίσκεται στο γεγονός πως συνειδητά, μέσα από την νοητική διεργασία του λόγου και της επικοινωνίας, μπορούμε να διαμορφώνουμε κανόνες προκειμένου να ελαχιστοποιούμε τις αντιπαραθέσεις και μαζί τους καταστροφικούς κινδύνους που επιφέρουν. Αυτή η προσπάθεια αποτελεί την αφετηρία και το θεμέλιο του ανθρώπινου πολιτισμού, θα μπορούσαμε δε να πούμε πως το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την ελαχιστοποίηση των αντιπαραθέσεων συνιστά πλέον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είδους, όπως σε κάποιο άλλο είναι η γούνα ή η νυχτερινή όραση. Αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, μοιάζει να εξελίσσεται συνεχώς φανερώνοντας την δυναμική του ακόμα και σε όλη περίοδο των πολύ πρόσφατων χιλιετιών κατά τις οποίες η υποδούλωση ειρηνικών και συνεργατικών ανθρώπων και κοινοτήτων, διαμόρφωσε κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται στο δίπτυχο της ισχύος και της μεγέθυνσης μέσα από την αντιπαράθεση και την επιβολή.
Η ισοτιμία και η συνεργασία
Η επιδίωξη ισοτιμίας και η ανάπτυξη της συνεργασίας υπήρξαν και συνεχίζουν να είναι ο βασικός όρος για την ελαχιστοποίηση των αντιπαραθέσεων. Αποτέλεσαν και αποτελούν την κύρια επιδίωξη όσων σε όλη την πορεία της ανθρωπότητας οραματίστηκαν έναν ειρηνικό κόσμο όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια.
Η επικοινωνία και ο λόγος
Η επικοινωνία αναπτύχθηκε μέσα από την προσπάθεια για την επίτευξη της συνεργασίας και της ισοτιμίας, από το ξεκίνημα δε αυτής της προσπάθειας αποτελεί τον κύριο φορέα αυτής της προσπάθειας. Η ανάπτυξη της επικοινωνίας εξελίχθηκε μαζί με την ανάπτυξη της συνεργασίας και των κανόνων συνύπαρξης διατηρώντας με την εξέλιξη των ανθρώπων και των κοινωνιών μια σχέση αλληλεπίδρασης. Ειδικά όσο αφορά την λεκτική επικοινωνία, η διαμόρφωση του ορθού λόγου, των επιστημών και της φιλοσοφίας φανέρωσε την μοναδική ικανότητα των ανθρώπων να απελευθερώνονται από το νοητικό σκοτάδι της ζωικής κατάστασης, να αναζητούν την θέση τους στον κόσμο, και να ορίζουν οι ίδιοι το περιεχόμενο της ύπαρξης και της συνύπαρξής τους.
Προοδευτικότητα
Η ισοτιμία, η συνεργασία[2], η επικοινωνία και ο ορθός λόγος διαμορφώνουν ένα αδιαίρετο ενιαίο σύνολο επιδιώξεων το οποίο περιγράφει το περιεχόμενο της προοδευτικότητας. Αν δεχτούμε ότι το κεντρικό πρόταγμα για την προοδευτικότητα είναι ένας ειρηνικός κόσμος όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια, μια άλλη περιγραφή θα μπορούσε να είναι "ο κόσμος όπου οι άνθρωποι μέσα από την επικοινωνία και τον ορθό λόγο θα αναπτύσσουν την ικανότητα να συνεργάζονται σε βάση ισοτιμίας και αλληλοσεβασμού".
Σκοπός και μέσον ταυτόχρονα
Σε έναν κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται κάθε ιδανικός στόχος αναπόφευκτα απομακρύνεται ολοένα ακόμα και όταν νομίζουμε πως τον προσεγγίζουμε.
Ευτυχώς χωρίς αμφιβολία, είναι αδύνατον τόσο να κατανοήσουμε το πλήρες εύρος των παραγόντων που επιδρούν στις επιλογές των ανθρώπων και των κοινωνιών, όσο και να κατευθύνουμε αυτές τις επιλογές με βεβαιότητα.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο δυνατοτήτων γίνεται φανερό πως, τελικός σκοπός για την προοδευτικότητα είναι η ίδια η διαδικασία για την επίτευξή του. Δηλαδή σκοπός και μέσον ταυτίζονται, ορίζοντας μια ενεργητική διαδικασία που συμβαίνει στο παρόν και η οποία, με τις επιλογές και τις ενέργειες των προοδευτικών ανθρώπων, αποσκοπεί στην διατύπωση και την επίδραση της προοδευτικότητας στο παρόν και το μέλλον.
Σημειώσεις
[1] Καθώς η διαδικασία που ονομάζουμε εξέλιξη δεν συντελείται με έναν γραμμικό και στοχευμένο τρόπο αλλά τις περισσότερες φορές ακολουθεί με τυχαίο τρόπο δυνατότητες που επίσης διαμόρφωσε η τυχαιότητα, έτσι και η εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελείται από διαμερίσματα τα οποία δημιουργήθηκαν σε, μεταξύ τους, απίθανα απομακρυσμένες χρονικές στιγμές της εξέλιξης, προκειμένου να εξυπηρετούν απίθανα διαφορετικές ανάγκες. Η επικοινωνία μεταξύ αυτών των εγκεφαλικών διαμερισμάτων μπορεί να είναι από ανύπαρκτη μέχρι ιδιαίτερα προβληματική, πράγμα που αντικατοπτρίζεται στις ενίοτε αντιφατικές και ασταθείς συμπεριφορές του καθενός μας και συνολικά στην εικόνα του κόσμου που φτιάχνουμε.
[2] Η συνεργασία μεταξύ ισότιμων και ελεύθερων ανθρώπων αν και ίσως έχει τα ίδια κίνητρα με την συνεργασία μεταξύ των μελών ενός οργανισμού μυρμηγκοφωλιάς ή μεταξύ των κυττάρων του ανθρώπινου σώματος παρουσιάζει μια καθοριστική διαφοροποίηση. Η συνεργασία μεταξύ ισότιμων και ελεύθερων ανθρώπων αν και ασφαλώς έχει την αφετηρία της στην ικανοποίηση των αναγκών τους διαμορφώνεται ωστόσο με όρους οι οποίοι αποτελούν επιλογές της ατομικής και συλλογικής συνείδησής τους.
