[Με αφορμή ένα απόσπασμα από το έργο του Βαρλάμ Σαλάμοφ.]
"...είχα καταλάβει το σημαντικότερο, ότι ο άνθρωπος δεν έγινε άνθρωπος γιατί είναι θεϊκό δημιούργημα, ούτε γιατί έχει ένα εκπληκτικά μεγάλο δάχτυλο σε κάθε χέρι. Άλλα γιατί ήταν σωματικά δυνατότερος, ανθεκτικότερος από όλα τα ζώα, και στη συνέχεια, γιατί εξανάγκασε το πνεύμα του να υπηρετεί το σώμα του..." -Βαρλάμ Σαλάμοφ
"...είχα καταλάβει το σημαντικότερο, ότι ο άνθρωπος δεν έγινε άνθρωπος γιατί είναι θεϊκό δημιούργημα, ούτε γιατί έχει ένα εκπληκτικά μεγάλο δάχτυλο σε κάθε χέρι. Άλλα γιατί ήταν σωματικά δυνατότερος, ανθεκτικότερος από όλα τα ζώα, και στη συνέχεια, γιατί εξανάγκασε το πνεύμα του να υπηρετεί το σώμα του..." -Βαρλάμ Σαλάμοφ
Κάθε στοχασμός κάθε ανθρώπου περνά μέσα από ένα παραμορφωτικό πρίσμα της νόησης το οποίο σαν σκοπό έχει να εξυπηρετεί αυτό που τα ένστικτα προβάλλουν ως σπουδαιότερο ή αναγκαίο. Ο άνθρωπος ουδέποτε χρειάστηκε να εξαναγκάσει το πνεύμα του να υπηρετεί το σώμα του -όπως έγραψε ο Σαλάμοφ, καθώς η νόηση όλων των όντων υφίσταται εξαρχής με μόνο προορισμό να υπηρετεί το σώμα τους.
Ο άνθρωπος από όταν απέκτησε το τυχαίο παρελκόμενο της εξέλιξης της νόησης, την συνείδηση, μία από τις δυνατότητες που έχει είναι να υποτάσσει το σώμα σε αυτήν. Κάθε άνθρωπος σε κάθε περίπτωση έχει την ικανότητα χρησιμοποιώντας την συνείδησή του να επιλέξει ο ίδιος πιο είναι αυτό που θεωρεί αναγκαίο και πώς θα ενεργήσει για την ικανοποίησή του.
Αν και έχουμε την πεποίθηση πως αυτή η διαδικασία είναι αυτονόητη και δεδομένη, στην πραγματικότητα στην νόηση κάθε ανθρώπου συντελείται μια αδιάκοπη πάλη υπερίσχυσης μεταξύ όσων προβάλλονται από τα ένστικτα ως αναγκαιότητες και όσων επιλέγει η συνείδηση ως τέτοιες. Αυτή η πάλη γίνεται διαρκώς εμφανής τόσο σε ατομικό επίπεδο, όσο και σε συλλογικό-κοινωνικό. Η πορεία αυτής της πάλης διαμορφώνει την εικόνα πολιτισμικής ανάπτυξης ή οπισθοδρόμησης ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνίας.
Η αυτοσυνείδηση, η οποία αποτελεί ένα μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων, υπάρχει λίγες μόλις δεκάδες χιλιάδες χρόνια, ελάχιστο χρόνο σε σχέση με την εξελικτική πορεία του είδους, κάνει δηλαδή τα πρώτα της βήματα. Η ύπαρξη της αυτοσυνείδησης πέρα από τις πρωτόγνωρες ικανότητες που έδωσε στους ανθρώπους επέφερε και πρωτόγνωρες αγωνίες με κύρια την προσπάθεια κάθε ανθρώπου να προσδιορίσει την αιτία της ύπαρξής του. Ο ρόλος του 'παραμορφωτικού φακού' γίνεται εδώ καθοριστικός καθώς εμφανίζεται επιφορτισμένος, με διάφορα τεχνάσματα, να υποκρύπτει ή να απαλύνει τις αγωνίες που δημιουργεί η συνείδηση, καθοδηγώντας τον άνθρωπο να περιορίζει τις κινήσεις και σκέψεις του πάνω από ένα ασφαλές δίχτυ πεποιθήσεων και συμπεριφορών. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η παραμόρφωση λειτουργεί ως ένας μηχανισμός ο οποίος προσπαθεί να ακυρώνει την εντυπωσιακή ικανότητα της ανθρώπινης συνείδησης να μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον κόσμο του στην κατεύθυνση που ο ίδιος επιλέγει, ενώ προσπαθεί ταυτόχρονα να τον κρατά αλυσσοδεμένο στην 'ασφαλή' κατάσταση του ζώου.
Η ανθρώπινη νόηση όμως μοιάζει να εμπεριέχει ανεξέλεγκτες ικανότητες οι οποίες κάνουν οποιαδήποτε προσπάθεια περιορισμού της να δείχνουν μάταιες. Αυτές οι ικανότητες δε, δεν σχετίζονται με την ζωική ικανότητα επιβίωσης την οποία παρερμηνεύει ο Σαλάμοφ και την αποδίδει σε προϊόν της συνείδησης, αλλά με την πρωτόγνωρη για τον ζωικό κόσμο ικανότητα ενός είδους να επιλέγει τον τρόπο της επιβίωσής του μέσα από ατομικές και συλλογικές νοητικές διεργασίες.
Ο άνθρωπος από όταν απέκτησε το τυχαίο παρελκόμενο της εξέλιξης της νόησης, την συνείδηση, μία από τις δυνατότητες που έχει είναι να υποτάσσει το σώμα σε αυτήν. Κάθε άνθρωπος σε κάθε περίπτωση έχει την ικανότητα χρησιμοποιώντας την συνείδησή του να επιλέξει ο ίδιος πιο είναι αυτό που θεωρεί αναγκαίο και πώς θα ενεργήσει για την ικανοποίησή του.
Αν και έχουμε την πεποίθηση πως αυτή η διαδικασία είναι αυτονόητη και δεδομένη, στην πραγματικότητα στην νόηση κάθε ανθρώπου συντελείται μια αδιάκοπη πάλη υπερίσχυσης μεταξύ όσων προβάλλονται από τα ένστικτα ως αναγκαιότητες και όσων επιλέγει η συνείδηση ως τέτοιες. Αυτή η πάλη γίνεται διαρκώς εμφανής τόσο σε ατομικό επίπεδο, όσο και σε συλλογικό-κοινωνικό. Η πορεία αυτής της πάλης διαμορφώνει την εικόνα πολιτισμικής ανάπτυξης ή οπισθοδρόμησης ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνίας.
Η αυτοσυνείδηση, η οποία αποτελεί ένα μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων, υπάρχει λίγες μόλις δεκάδες χιλιάδες χρόνια, ελάχιστο χρόνο σε σχέση με την εξελικτική πορεία του είδους, κάνει δηλαδή τα πρώτα της βήματα. Η ύπαρξη της αυτοσυνείδησης πέρα από τις πρωτόγνωρες ικανότητες που έδωσε στους ανθρώπους επέφερε και πρωτόγνωρες αγωνίες με κύρια την προσπάθεια κάθε ανθρώπου να προσδιορίσει την αιτία της ύπαρξής του. Ο ρόλος του 'παραμορφωτικού φακού' γίνεται εδώ καθοριστικός καθώς εμφανίζεται επιφορτισμένος, με διάφορα τεχνάσματα, να υποκρύπτει ή να απαλύνει τις αγωνίες που δημιουργεί η συνείδηση, καθοδηγώντας τον άνθρωπο να περιορίζει τις κινήσεις και σκέψεις του πάνω από ένα ασφαλές δίχτυ πεποιθήσεων και συμπεριφορών. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η παραμόρφωση λειτουργεί ως ένας μηχανισμός ο οποίος προσπαθεί να ακυρώνει την εντυπωσιακή ικανότητα της ανθρώπινης συνείδησης να μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον κόσμο του στην κατεύθυνση που ο ίδιος επιλέγει, ενώ προσπαθεί ταυτόχρονα να τον κρατά αλυσσοδεμένο στην 'ασφαλή' κατάσταση του ζώου.
Η ανθρώπινη νόηση όμως μοιάζει να εμπεριέχει ανεξέλεγκτες ικανότητες οι οποίες κάνουν οποιαδήποτε προσπάθεια περιορισμού της να δείχνουν μάταιες. Αυτές οι ικανότητες δε, δεν σχετίζονται με την ζωική ικανότητα επιβίωσης την οποία παρερμηνεύει ο Σαλάμοφ και την αποδίδει σε προϊόν της συνείδησης, αλλά με την πρωτόγνωρη για τον ζωικό κόσμο ικανότητα ενός είδους να επιλέγει τον τρόπο της επιβίωσής του μέσα από ατομικές και συλλογικές νοητικές διεργασίες.
Ο Σαλάμοφ, o οποίος αναφέρεται σε συνθήκες όπου ανθρώπινα όντα εξωθήθηκαν να αποκτηνωθούν στην κυριολεξία, αν και αστοχεί ως προς τα αίτια που επέτρεψαν στην ανθρωπότητα να θεωρεί ότι έχει κυριαρχήσει στον πλανήτη, περιγράφει μέσα από το έργο του με άριστο τρόπο το καταστροφικό αδιέξοδο που επιφέρει η απομάκρυνση των ανθρώπων από αυτό που αποτελεί την ιδιαίτερη ανθρωπινότητά τους, την ικανότητα δηλαδή να επικοινωνούν και να συνεργάζονται. Η ανθρωπότητα δεν κυριάρχησε, όσο κυριάρχησε, μέσα από αγώνες όλων εναντίων όλων όπως διαφημίζουν οι θαυμαστές της 'αυτορρύθμισης', αλλά αντίθετα, αναπτύσσοντας περίπλοκες και καινοτόμες μορφές επικοινωνίας, συνεργασίας, ορίων και κανόνων.
Αυτή ακριβώς είναι η διαρκής πάλη της προοδευτικότητας με την οπισθοδρομικότητα. Η προοδευτικότητα με κύριο εργαλείο την γνώση και τον λόγο, ενισχύοντας την συνείδηση, καταργώντας τις νοητικές παραμορφώσεις και χαλιναγωγώντας τα ένστικτα, επιδιώκει την διεύρυνση της επικοινωνίας και της συνεργασίας βάζοντας όρους και κανόνες με σκοπό την ελαχιστοποίηση των ανισοτήτων και των ανταγωνισμών. Αντίθετα η οπισθοδρομικότητα προβάλλει τα ένστικτα ως αδιαμφισβήτητους ρυθμιστές της ανθρώπινης εξέλιξης, και κυρίως τα ένστικτα της επιβολής και της υποταγής, υποβαθμίζοντας την σημασία που έχει η παρέμβαση της συνείδησης στην διαμόρφωση των κοινωνιών και του πολιτισμού, αδιαφορώντας για την απομόνωση και την καταστροφή που επιφέρουν ξανά και ξανά οι ανισότητες και οι ανταγωνισμοί.
Η προοδευτικότητα, με γνώμονα την ατομική και συλλογική συνείδηση εργάζεται για την επίτευξη ενός ειρηνικού κόσμου όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια. Αντίθετα η οπισθοδρόμιση, ανάγοντας τα ζωικά κριτήρια ως την μόνη δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι, επιδιώκει την μεγέθυνση του ισχυρού η οποία αναπόφευκτα, μέσα από τις ανισότητες και ανταγωνισμούς που επιφέρει, θα εξαντλήσει τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους με καταστροφικές συνέπειες και βάζοντας σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας.
Αυτή ακριβώς είναι η διαρκής πάλη της προοδευτικότητας με την οπισθοδρομικότητα. Η προοδευτικότητα με κύριο εργαλείο την γνώση και τον λόγο, ενισχύοντας την συνείδηση, καταργώντας τις νοητικές παραμορφώσεις και χαλιναγωγώντας τα ένστικτα, επιδιώκει την διεύρυνση της επικοινωνίας και της συνεργασίας βάζοντας όρους και κανόνες με σκοπό την ελαχιστοποίηση των ανισοτήτων και των ανταγωνισμών. Αντίθετα η οπισθοδρομικότητα προβάλλει τα ένστικτα ως αδιαμφισβήτητους ρυθμιστές της ανθρώπινης εξέλιξης, και κυρίως τα ένστικτα της επιβολής και της υποταγής, υποβαθμίζοντας την σημασία που έχει η παρέμβαση της συνείδησης στην διαμόρφωση των κοινωνιών και του πολιτισμού, αδιαφορώντας για την απομόνωση και την καταστροφή που επιφέρουν ξανά και ξανά οι ανισότητες και οι ανταγωνισμοί.
Η προοδευτικότητα, με γνώμονα την ατομική και συλλογική συνείδηση εργάζεται για την επίτευξη ενός ειρηνικού κόσμου όπου οι άνθρωποι θα ζουν με αξιοπρέπεια. Αντίθετα η οπισθοδρόμιση, ανάγοντας τα ζωικά κριτήρια ως την μόνη δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι, επιδιώκει την μεγέθυνση του ισχυρού η οποία αναπόφευκτα, μέσα από τις ανισότητες και ανταγωνισμούς που επιφέρει, θα εξαντλήσει τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους με καταστροφικές συνέπειες και βάζοντας σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας.
