Έχω μπερδευτεί και μου περνά από το μυαλό πως ίσως να μην φταίει η δική μου νοητική ανεπάρκεια αλλά ίσως κάποιοι να εξυπηρετούνται παρουσιάζοντας απλά πράγματα με περίπλοκο και δυσνόητο τρόπο. Για το κάθε τι, συνήθως υπάρχει μια απλή αφετηρία, κάτι πολύ απλό πάνω στο οποίο στηρίζεται και αυτό ισχύει ακόμα κι αν η περιορισμένη αντίληψή μας καθιστά αυτή την αφετηρία, αυτόν τον ελάχιστο αλλά θεμελιώδη πυρήνα, δύσκολο να αναγνωριστεί και να κατανοηθεί.
Για παράδειγμα, ξεφυλλίζοντας το σχολικό βιβλίο αγωγής του πολίτη της Στ' Δημοτικού διέκρινα την παρουσίαση δομών και κανόνων που προκαλούν ανία ακόμα και σε έναν ενήλικο. Αποκλείεται να σχετίζεται αυτό το βιβλίο με την διδασκαλία της δημοκρατίας γιατί σε αυτό, η δημοκρατία παρουσιάζεται σαν ένα δαιδαλώδες και αφόρητα πληκτικό πλαίσιο από το οποίο ένα παιδί έμμεσα καθοδηγείται να αποστρέψει το βλέμμα.
Ανάλογα, συχνά πέφτουν στα χέρια μου προκηρύξεις αριστερών κομμάτων. Στον στερεοτυπικό λόγο που διατυπώνεται, ακόμα και αν συμφωνώ γενικά με κάποιους από τους συμβολισμούς, δυσκολεύομαι να αναγνωρίσω κάποιο μήνυμα που να με βοηθά να ταυτιστώ με κάποια χειροπιαστή αφετηρία του.
Προσπαθώ να αναγνωρίσω σε αυτόν τον λόγο στοιχεία που κατανοώ ως αριστερό λόγο και συναντάω κυρίως ψυχρά και ασυνεχή αποσπάσματα που προσδιορίζουν περισσότερο την υφιστάμενη κοινωνική οργάνωση παρά την επιδιωκόμενη ενός προοδευτικού οράματος. Δεν θα ήθελα να μειώσω τις προσπάθειες της αριστεράς στην σημερινή συγκυρία με τις οποίες έχει καταφέρει να ταράξει τις θλιβερές βεβαιότητες και δρομολογήσεις των κυρίαρχων της ανθρωπότητας.
Σε αυτή την συγκυρία η αριστερά περισσότερο από ποτέ φορτώνεται την ευθύνη να αναπτύξει έναν λόγο που να υπερβαίνει το ειδικό κοινό της, εμβαθύνοντας ταυτόχρονα στο περιεχόμενο της προοδευτικότητας αντί να απομακρύνεται από αυτό.
Τώρα είναι η ώρα, περισσότερο από ποτέ, να μιλήσουμε για έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση και κυρίαρχους ως την μόνη ρεαλιστική προοπτική για την ανθρωπότητα. Τώρα είναι η ώρα να δείξουμε πως αν, έγκαιρα όλοι οι άνθρωποι μαζί, δεν δρομολογήσουμε την μόνη ρεαλιστική προοπτική για την ανθρωπότητα που είναι η ειρήνη και η ισοτιμία, τότε, πάλι όλοι μαζί θα βυθιστούμε στα σκοτάδια της καταστροφικής ουτοπίας του ανταγωνισμού και της κυριαρχικότητας.
Ποιά είναι η αφετηρία της προοδευτικότητας; Η επιδίωξη της ειρήνης και της αξιοπρέπειας.
Πώς επιτυγχάνεται; Με την ισοτιμία και την δικαιοσύνη.
Τί σημαίνει αυτό στην πράξη; Ότι όλοι οι άνθρωποι με ισότιμο τρόπο μπορούν να απολαμβάνουν την ομορφιά του κόσμου και της ζωής, και πως τα βάρη που πρέπει να αναλαμβάνουν τα ισομοιράζονται με δίκαιο τρόπο.
Τί θα κατονομάζαμε ομορφιά της ζωής και πώς θα μπορούσαμε να την απολαμβάνουμε με ισότιμο τρόπο; Το περιεχόμενο που δίνουμε στην ομορφιά εξελίσσεται μαζί με το ανθρώπινο είδος, ωστόσο μπορούμε να πούμε γενικά ότι, το φυσικό περιβάλλον και η ανθρώπινη δημιουργικότητα αποτελούν τους κορμούς που στηρίζουν την πλειονότητα των εκφάνσεων της αντίληψής μας για την ομορφιά. Για να την απολαμβάνουμε ισότιμα θα πρέπει καταρχήν να την αποζητούμε, αποκλείοντας ταυτόχρονα την δυνατότητα κάποιοι να οικειοποιούνται τόσο το φυσικό περιβάλλον όσο και την ανθρώπινη δημιουργικότητα ώστε να παράγουν και να μεγεθύνουν ανισότητες.
Τι θα ορίζαμε ως βάρη και πώς αυτά θα μπορούσαν να ισομοιράζονται με δίκαιο τρόπο σε όλους τους ανθρώπους; Βάρος είναι ό,τι χρειάζεται να κάνουμε αφιερώνοντας μέρος της ζωής μας προκειμένου να διασφαλίζουμε αυτά που μαζί με την διατροφή μας αντιλαμβανόμαστε ως αναγκαία, αλλά λίγο ή καθόλου ευχάριστα. Για να ισομοιράζονται με δίκαιο τρόπο αυτά τα βάρη θα πρέπει καταρχήν να κατανοήσουμε την τεχνολογία ως μέσο απελευθέρωσης από την καταναγκαστική εργασία και όχι σαν εξωσωματικό όργανο επιβολής κάποιων ανθρώπων πάνω σε άλλους ανθρώπους, πάνω στις κοινωνίες, και πάνω στο φυσικό περιβάλλον. Και πάλι όμως, οι άχαρες εργασίες δεν υπάρχει καμμία λογική στο να φορτώνονται αποκλειστικά σε συγκεκριμένους ανθρώπους, οι οποίοι επιπλέον θα διολισθαίνουν ολοένα μέσα σε κάθε είδους αποκλεισμούς.
Να μερικά παραδείγματα που καταλαβαίνω σαν αριστερές επιδιώξεις και σημαντικό αντικείμενο κοινωνικού διαλόγου:
Ο κατώτατος μισθός. Μιλάμε πάντα για τον κατώτατο μισθό και ακούμε για την επιδίωξη των συνδικάτων να ανέβει ο κατώτατος μισθός σε υψηλότερο επίπεδο. Όμως, όσο και αν ανέβει ο κατώτατος μισθός, το ενδεχόμενο οι ανώτεροι μισθοί να αυξάνονται μεγεθύνοντας περαιτέρω τις ανισότητες είναι εκτός συζήτησης και εκτός οποιουδήποτε ελέγχου από την κοινωνία.
Η αριστερά δεν έχει λόγο να συζητά για τον κατώτατο μισθό απομονωμένα, αλλά για την συνάρτηση του κατώτατου με τον ανώτατο, προσπαθώντας να καταδείξει την σημασία της ελαχιστοποίησης της μεταξύ τους διαφοράς.
Είναι η ανοχή στους "νόμους της αγοράς" στην εργασία που στέκεται εμπόδιο στην ισοτιμία και όχι το ύψος του κατώτατου μισθού από μόνο του.
Το επιχειρηματικό κέρδος. Η επιχειρηματικότητα μπορεί να εκφράζει την ανθρώπινη δημιουργικότητα, αλλά μπορεί να εκφράζει και το αρρωστημένο πάθος για συγκέντρωση πλούτου. Την ίδια στιγμή όμως που είναι καταστροφικό να μην επιβραβεύεται η δημιουργικότητα, είναι ακόμα πιο καταστροφικό να επιβραβεύεται το πάθος για συγκέντρωση πλούτου. Ο πλούτος παράγεται ταυτόχρονα από όλους τους ανθρώπους μαζί, ακόμα και από την ανθρώπινη διάνοια ανά τους αιώνες συνολικά. Αποτελεί διαστροφή της νόησης να αποδεχόμαστε την δημιουργία ανισοτήτων με πρόσχημα την επιχειρηματική δράση. Το επιχειρηματικό κέρδος αποτελεί προϊόν του συνόλου τής κοινωνίας και υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να επανατοποθετείται προς όφελος όλης της κοινωνίας.
Η ιδιοκτησία. Πώς μπορεί να λέει κάποιος "αυτή η γή μου ανήκει" ή "αυτή η γνώση μου ανήκει"; Είναι αστείο χωρίς αμφιβολία. Τί είναι λοιπόν η ιδιοκτησία; Αυτό που πρόλαβε ο καθένας να περιφράξει πρώτος; Άρα οι γενιές που θά 'ρθουν δεν έχουν μερίδιο; Υπάρχει γνώση που προέρχεται από παρθενογένεση; Μπορεί η ιδιοκτησία να είναι κάτι περισσότερο από μία κοινή σύμβαση ώστε να ζούμε καλύτερα; Όλοι όμως ή μόνο κάποιοι από εμάς; Η ιδιοκτησία απελευθερώνει ή υποδουλώνει;
Η ανάπτυξη. Η τεχνολογία αντί να απελευθερώσει τους ανθρώπους τείνει να γίνει εργαλείο πλήρους υποδούλωσής τους. Αυτό είναι λογικό να συμβαίνει μέσα σε ένα περιβάλλον όπου το θλιβερό ζωικό χαρακτηριστικό του ανταγωνισμού είναι ο πλέον αποδεκτός μηχανισμός πάνω στον οποίο οικοδομούνται οι κοινωνίες. Ο ανταγωνισμός όμως θρέφεται αποκλειστικά από την μεγέθυνση, ή όπως λέμε την ανάπτυξη. Δεν υπάρχει τίποτα το αριστερό στο να συναινεί κανείς στην μεγέθυνση και τον ανταγωνισμό, ειδικά γνωρίζοντας ότι αυτή η πορεία οδηγεί νομοτελειακά σε μεγάλες καταστροφές.
Ο χρόνος εργασίας. Για την αριστερά το όραμα της ανάπτυξης αφορά ποιοτικά χαρακτηριστικά και όχι ποσοτικά. Το όραμα δε, οι άνθρωποι να απελευθερωθούν από τα καταναγκαστικά χαρακτηριστικά της εργασίας με την μείωση του χρόνου εργασίας και την ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων τους, δεν είναι μια ουτοπία, αλλά η περισσότερο ρεαλιστική προοπτική για την ανθρωπότητα από κάθε άλλη.
Η ανταμοιβή. Τί σημαίνει ανταμοιβή; Η υπόσχεση ότι κάποιος θα ανέλθει από τον κόσμο της καταναγκαστικής εργασίας στον κόσμο των κυρίαρχων; Η εξασφάλιση της επιβίωσης; Η αναγνώριση της σημαντικής προσφοράς; Γιατί σκεφτόμαστε την ανταμοιβή ως έπαθλο που απαραίτητα εξαργυρώνεται;
Τα χρήματα. Ζητάμε περισσότερα χρήματα. Αλλά είναι αυτό που χρειαζόμαστε στ' αλήθεια; Αν ζούσαμε σε μία κοινωνία όπου θα ήταν εξολοκλήρου εξασφαλισμένη η στέγη, η διατροφή, η παιδεία, η θέρμανση, τα επιμορφωτικά ταξίδια, οι συγκοινωνίες, η άθληση, θα μας ενδιέφεραν τα χρήματα με τον ίδιο τρόπο; Απίθανο μάλλον. Το όραμα του πλουτισμού και της ιδιωτικότητας δεν είναι προοδευτικό. Αντίθετα, προοδευτική είναι η ανάδειξη του δημόσιου χώρου ως το σπουδαιότερο ανθρώπινο επίτευγμα και ως το πολυτιμότερο αγαθό στην ζωή του κάθε ανθρώπου.
Η ισοτιμία. Σε αυτό το σημείο συγκεντρώνονται οι περισσότερες παράμετροι και κρίνεται επί της ουσίας η ειλικρίνεια κάθε κοινωνικού εγχειρήματος. Στην σκέψη ίσως των πολλών, η ισοτιμία ακούγεται σαν ένα ώριμο αίτημα. Συμβαίνει όμως το ίδιο όταν θα πρέπει να εγκαταλειφθούν προνόμια προς όφελος του συνόλου; Υπάρχουν πλέον οι τεχνικές δυνατότητες, οι ιδιοτελείς ή ανιδιοτελείς προθέσεις του καθένα -ως προς τα οικονομικά μεγέθη- να είναι μετρήσιμες. Οι πρωτεργάτες και οι κοινωνοί ενός κινήματος για την ισοτιμία, θα φάνταζε δικαιολογημένα φαιδρό να μην πρωτοστατούν, πρώτα από όλα ως το παράδειγμα, στον αγώνα για την επίτευξή της. Είτε με την αποστασιοποίησή τους από τα όποια προνόμια, είτε με την αποστασιοποίησή τους από την υπεροψία των επαγγελματιών της εξουσίας.
Το όραμα της προοδευτικότητας δεν περιορίζεται στην ανατροπή του καπιταλισμού αλλά επεκτείνεται στην εδραίωση μιας κοινωνίας ειρήνης και ισοτιμίας. Είναι σημαντική αυτή η διάκριση γιατί, όταν προκύψει η κατάρρευση του καπιταλισμού όπως τον γνωρίζουμε, και εφόσον αυτό συμβεί από δικές του εγγενείς αδυναμίες, το πιθανότερο είναι πως θα οδηγηθούμε σε μία συνθήκη κατά πολύ χειρότερη. Μια τέτοια προοπτική μοιάζει πιθανότερη, γιατί τέτοιοι μηχανισμοί κινητοποιούνται και ενδυναμώνονται ολοένα από τους αυτοματισμούς που παράγονται από τον ίδιο τον καπιταλισμό.
Κάθε κρίση και κάθε εξέγερση δεν έχουν προδιεγραμμένη πορεία προς κάτι καλύτερο, παρά μόνο αν πολλοί άνθρωποι έχουν συνεργαστεί μεθοδικά για αυτό τον σκοπό. Η διαχείριση της σημερινής κρίσης από την αριστερά, μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, μπορεί να κινητοποιήσει σημαντικές διαδικασίες. Μόνο όμως εφόσον η αριστερά, με συνειδητό τρόπο, επιλέγει να βρίσκεται ταγμένη στις αφετηρίες της προοδευτικότητας.
Workers Need Time To Think (?), KONSTMP 2009
Για παράδειγμα, ξεφυλλίζοντας το σχολικό βιβλίο αγωγής του πολίτη της Στ' Δημοτικού διέκρινα την παρουσίαση δομών και κανόνων που προκαλούν ανία ακόμα και σε έναν ενήλικο. Αποκλείεται να σχετίζεται αυτό το βιβλίο με την διδασκαλία της δημοκρατίας γιατί σε αυτό, η δημοκρατία παρουσιάζεται σαν ένα δαιδαλώδες και αφόρητα πληκτικό πλαίσιο από το οποίο ένα παιδί έμμεσα καθοδηγείται να αποστρέψει το βλέμμα.
Ανάλογα, συχνά πέφτουν στα χέρια μου προκηρύξεις αριστερών κομμάτων. Στον στερεοτυπικό λόγο που διατυπώνεται, ακόμα και αν συμφωνώ γενικά με κάποιους από τους συμβολισμούς, δυσκολεύομαι να αναγνωρίσω κάποιο μήνυμα που να με βοηθά να ταυτιστώ με κάποια χειροπιαστή αφετηρία του.
Προσπαθώ να αναγνωρίσω σε αυτόν τον λόγο στοιχεία που κατανοώ ως αριστερό λόγο και συναντάω κυρίως ψυχρά και ασυνεχή αποσπάσματα που προσδιορίζουν περισσότερο την υφιστάμενη κοινωνική οργάνωση παρά την επιδιωκόμενη ενός προοδευτικού οράματος. Δεν θα ήθελα να μειώσω τις προσπάθειες της αριστεράς στην σημερινή συγκυρία με τις οποίες έχει καταφέρει να ταράξει τις θλιβερές βεβαιότητες και δρομολογήσεις των κυρίαρχων της ανθρωπότητας.
Σε αυτή την συγκυρία η αριστερά περισσότερο από ποτέ φορτώνεται την ευθύνη να αναπτύξει έναν λόγο που να υπερβαίνει το ειδικό κοινό της, εμβαθύνοντας ταυτόχρονα στο περιεχόμενο της προοδευτικότητας αντί να απομακρύνεται από αυτό.
Τώρα είναι η ώρα, περισσότερο από ποτέ, να μιλήσουμε για έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση και κυρίαρχους ως την μόνη ρεαλιστική προοπτική για την ανθρωπότητα. Τώρα είναι η ώρα να δείξουμε πως αν, έγκαιρα όλοι οι άνθρωποι μαζί, δεν δρομολογήσουμε την μόνη ρεαλιστική προοπτική για την ανθρωπότητα που είναι η ειρήνη και η ισοτιμία, τότε, πάλι όλοι μαζί θα βυθιστούμε στα σκοτάδια της καταστροφικής ουτοπίας του ανταγωνισμού και της κυριαρχικότητας.
Ποιά είναι η αφετηρία της προοδευτικότητας; Η επιδίωξη της ειρήνης και της αξιοπρέπειας.
Πώς επιτυγχάνεται; Με την ισοτιμία και την δικαιοσύνη.
Τί σημαίνει αυτό στην πράξη; Ότι όλοι οι άνθρωποι με ισότιμο τρόπο μπορούν να απολαμβάνουν την ομορφιά του κόσμου και της ζωής, και πως τα βάρη που πρέπει να αναλαμβάνουν τα ισομοιράζονται με δίκαιο τρόπο.
Τί θα κατονομάζαμε ομορφιά της ζωής και πώς θα μπορούσαμε να την απολαμβάνουμε με ισότιμο τρόπο; Το περιεχόμενο που δίνουμε στην ομορφιά εξελίσσεται μαζί με το ανθρώπινο είδος, ωστόσο μπορούμε να πούμε γενικά ότι, το φυσικό περιβάλλον και η ανθρώπινη δημιουργικότητα αποτελούν τους κορμούς που στηρίζουν την πλειονότητα των εκφάνσεων της αντίληψής μας για την ομορφιά. Για να την απολαμβάνουμε ισότιμα θα πρέπει καταρχήν να την αποζητούμε, αποκλείοντας ταυτόχρονα την δυνατότητα κάποιοι να οικειοποιούνται τόσο το φυσικό περιβάλλον όσο και την ανθρώπινη δημιουργικότητα ώστε να παράγουν και να μεγεθύνουν ανισότητες.
Τι θα ορίζαμε ως βάρη και πώς αυτά θα μπορούσαν να ισομοιράζονται με δίκαιο τρόπο σε όλους τους ανθρώπους; Βάρος είναι ό,τι χρειάζεται να κάνουμε αφιερώνοντας μέρος της ζωής μας προκειμένου να διασφαλίζουμε αυτά που μαζί με την διατροφή μας αντιλαμβανόμαστε ως αναγκαία, αλλά λίγο ή καθόλου ευχάριστα. Για να ισομοιράζονται με δίκαιο τρόπο αυτά τα βάρη θα πρέπει καταρχήν να κατανοήσουμε την τεχνολογία ως μέσο απελευθέρωσης από την καταναγκαστική εργασία και όχι σαν εξωσωματικό όργανο επιβολής κάποιων ανθρώπων πάνω σε άλλους ανθρώπους, πάνω στις κοινωνίες, και πάνω στο φυσικό περιβάλλον. Και πάλι όμως, οι άχαρες εργασίες δεν υπάρχει καμμία λογική στο να φορτώνονται αποκλειστικά σε συγκεκριμένους ανθρώπους, οι οποίοι επιπλέον θα διολισθαίνουν ολοένα μέσα σε κάθε είδους αποκλεισμούς.
Να μερικά παραδείγματα που καταλαβαίνω σαν αριστερές επιδιώξεις και σημαντικό αντικείμενο κοινωνικού διαλόγου:
Ο κατώτατος μισθός. Μιλάμε πάντα για τον κατώτατο μισθό και ακούμε για την επιδίωξη των συνδικάτων να ανέβει ο κατώτατος μισθός σε υψηλότερο επίπεδο. Όμως, όσο και αν ανέβει ο κατώτατος μισθός, το ενδεχόμενο οι ανώτεροι μισθοί να αυξάνονται μεγεθύνοντας περαιτέρω τις ανισότητες είναι εκτός συζήτησης και εκτός οποιουδήποτε ελέγχου από την κοινωνία.
Η αριστερά δεν έχει λόγο να συζητά για τον κατώτατο μισθό απομονωμένα, αλλά για την συνάρτηση του κατώτατου με τον ανώτατο, προσπαθώντας να καταδείξει την σημασία της ελαχιστοποίησης της μεταξύ τους διαφοράς.
Είναι η ανοχή στους "νόμους της αγοράς" στην εργασία που στέκεται εμπόδιο στην ισοτιμία και όχι το ύψος του κατώτατου μισθού από μόνο του.
Το επιχειρηματικό κέρδος. Η επιχειρηματικότητα μπορεί να εκφράζει την ανθρώπινη δημιουργικότητα, αλλά μπορεί να εκφράζει και το αρρωστημένο πάθος για συγκέντρωση πλούτου. Την ίδια στιγμή όμως που είναι καταστροφικό να μην επιβραβεύεται η δημιουργικότητα, είναι ακόμα πιο καταστροφικό να επιβραβεύεται το πάθος για συγκέντρωση πλούτου. Ο πλούτος παράγεται ταυτόχρονα από όλους τους ανθρώπους μαζί, ακόμα και από την ανθρώπινη διάνοια ανά τους αιώνες συνολικά. Αποτελεί διαστροφή της νόησης να αποδεχόμαστε την δημιουργία ανισοτήτων με πρόσχημα την επιχειρηματική δράση. Το επιχειρηματικό κέρδος αποτελεί προϊόν του συνόλου τής κοινωνίας και υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να επανατοποθετείται προς όφελος όλης της κοινωνίας.
Η ιδιοκτησία. Πώς μπορεί να λέει κάποιος "αυτή η γή μου ανήκει" ή "αυτή η γνώση μου ανήκει"; Είναι αστείο χωρίς αμφιβολία. Τί είναι λοιπόν η ιδιοκτησία; Αυτό που πρόλαβε ο καθένας να περιφράξει πρώτος; Άρα οι γενιές που θά 'ρθουν δεν έχουν μερίδιο; Υπάρχει γνώση που προέρχεται από παρθενογένεση; Μπορεί η ιδιοκτησία να είναι κάτι περισσότερο από μία κοινή σύμβαση ώστε να ζούμε καλύτερα; Όλοι όμως ή μόνο κάποιοι από εμάς; Η ιδιοκτησία απελευθερώνει ή υποδουλώνει;
Η ανάπτυξη. Η τεχνολογία αντί να απελευθερώσει τους ανθρώπους τείνει να γίνει εργαλείο πλήρους υποδούλωσής τους. Αυτό είναι λογικό να συμβαίνει μέσα σε ένα περιβάλλον όπου το θλιβερό ζωικό χαρακτηριστικό του ανταγωνισμού είναι ο πλέον αποδεκτός μηχανισμός πάνω στον οποίο οικοδομούνται οι κοινωνίες. Ο ανταγωνισμός όμως θρέφεται αποκλειστικά από την μεγέθυνση, ή όπως λέμε την ανάπτυξη. Δεν υπάρχει τίποτα το αριστερό στο να συναινεί κανείς στην μεγέθυνση και τον ανταγωνισμό, ειδικά γνωρίζοντας ότι αυτή η πορεία οδηγεί νομοτελειακά σε μεγάλες καταστροφές.
Ο χρόνος εργασίας. Για την αριστερά το όραμα της ανάπτυξης αφορά ποιοτικά χαρακτηριστικά και όχι ποσοτικά. Το όραμα δε, οι άνθρωποι να απελευθερωθούν από τα καταναγκαστικά χαρακτηριστικά της εργασίας με την μείωση του χρόνου εργασίας και την ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων τους, δεν είναι μια ουτοπία, αλλά η περισσότερο ρεαλιστική προοπτική για την ανθρωπότητα από κάθε άλλη.
Η ανταμοιβή. Τί σημαίνει ανταμοιβή; Η υπόσχεση ότι κάποιος θα ανέλθει από τον κόσμο της καταναγκαστικής εργασίας στον κόσμο των κυρίαρχων; Η εξασφάλιση της επιβίωσης; Η αναγνώριση της σημαντικής προσφοράς; Γιατί σκεφτόμαστε την ανταμοιβή ως έπαθλο που απαραίτητα εξαργυρώνεται;
Τα χρήματα. Ζητάμε περισσότερα χρήματα. Αλλά είναι αυτό που χρειαζόμαστε στ' αλήθεια; Αν ζούσαμε σε μία κοινωνία όπου θα ήταν εξολοκλήρου εξασφαλισμένη η στέγη, η διατροφή, η παιδεία, η θέρμανση, τα επιμορφωτικά ταξίδια, οι συγκοινωνίες, η άθληση, θα μας ενδιέφεραν τα χρήματα με τον ίδιο τρόπο; Απίθανο μάλλον. Το όραμα του πλουτισμού και της ιδιωτικότητας δεν είναι προοδευτικό. Αντίθετα, προοδευτική είναι η ανάδειξη του δημόσιου χώρου ως το σπουδαιότερο ανθρώπινο επίτευγμα και ως το πολυτιμότερο αγαθό στην ζωή του κάθε ανθρώπου.
Η ισοτιμία. Σε αυτό το σημείο συγκεντρώνονται οι περισσότερες παράμετροι και κρίνεται επί της ουσίας η ειλικρίνεια κάθε κοινωνικού εγχειρήματος. Στην σκέψη ίσως των πολλών, η ισοτιμία ακούγεται σαν ένα ώριμο αίτημα. Συμβαίνει όμως το ίδιο όταν θα πρέπει να εγκαταλειφθούν προνόμια προς όφελος του συνόλου; Υπάρχουν πλέον οι τεχνικές δυνατότητες, οι ιδιοτελείς ή ανιδιοτελείς προθέσεις του καθένα -ως προς τα οικονομικά μεγέθη- να είναι μετρήσιμες. Οι πρωτεργάτες και οι κοινωνοί ενός κινήματος για την ισοτιμία, θα φάνταζε δικαιολογημένα φαιδρό να μην πρωτοστατούν, πρώτα από όλα ως το παράδειγμα, στον αγώνα για την επίτευξή της. Είτε με την αποστασιοποίησή τους από τα όποια προνόμια, είτε με την αποστασιοποίησή τους από την υπεροψία των επαγγελματιών της εξουσίας.
Το όραμα της προοδευτικότητας δεν περιορίζεται στην ανατροπή του καπιταλισμού αλλά επεκτείνεται στην εδραίωση μιας κοινωνίας ειρήνης και ισοτιμίας. Είναι σημαντική αυτή η διάκριση γιατί, όταν προκύψει η κατάρρευση του καπιταλισμού όπως τον γνωρίζουμε, και εφόσον αυτό συμβεί από δικές του εγγενείς αδυναμίες, το πιθανότερο είναι πως θα οδηγηθούμε σε μία συνθήκη κατά πολύ χειρότερη. Μια τέτοια προοπτική μοιάζει πιθανότερη, γιατί τέτοιοι μηχανισμοί κινητοποιούνται και ενδυναμώνονται ολοένα από τους αυτοματισμούς που παράγονται από τον ίδιο τον καπιταλισμό.
Κάθε κρίση και κάθε εξέγερση δεν έχουν προδιεγραμμένη πορεία προς κάτι καλύτερο, παρά μόνο αν πολλοί άνθρωποι έχουν συνεργαστεί μεθοδικά για αυτό τον σκοπό. Η διαχείριση της σημερινής κρίσης από την αριστερά, μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, μπορεί να κινητοποιήσει σημαντικές διαδικασίες. Μόνο όμως εφόσον η αριστερά, με συνειδητό τρόπο, επιλέγει να βρίσκεται ταγμένη στις αφετηρίες της προοδευτικότητας.
