[Συμπόσιο Όψεις της ανεξάρτητης εικαστικής δημιουργίας του Ορίζοντα Γεγονότων,
13 Απριλίου 2018, ΕΜΣΤ.Δημοσίευση της εισήγησης "Δεν ενδιαφέρομαι για την τέχνη", ή αλλιώς, "τί είναι πολιτισμός;" του Κώστα Μπεβεράτου]
Πρόλογος
Θα ξεκινήσω ευχαριστώντας τους διοργανωτές, και αυτό όχι από κάποια τυπική υποχρέωση, αλλά επειδή πραγματικά μία διοργάνωση που συμβάλει στην δημιουργία ελεύθερου χώρου, αλλά και που γίνεται αφορμή να κινητοποιηθεί ο προβληματισμός αξίζει τις ευχαριστίες όλων.
Η ανταπόκριση προς αυτήν την διοργάνωση εκφράζεται μέσα από τις πολύ ενδιαφέρουσες περιλήψεις που έπεσαν στην αντίληψή μου και στις πολύ ενδιαφέρουσες εισηγήσεις και εργασίες που άκουσα εδώ σήμερα.
Έχει ήδη, με το ξεκίνημα κιόλας, δημιουργηθεί ένα ζωντανό παράδειγμα μέσα στο οποίο η δημιουργικότητα στέκεται πάνω από το κέρδος και η προσφορά πάνω από τον ωφελιμισμό.
Πέρα από αυτά και προτού συνεχίσω θα ήθελα να επισημάνω πως βρίσκομαι σε κάπως άβολη θέση και αισθάνομαι κάποιου είδους αντίφαση. Αναζητούμε εδώ τον προσδιορισμό της ανεξαρτησίας ωστόσο εγώ εδώ βρίσκομαι ως ένας ¨σύνεδρος¨ θα παρουσιάσω την ¨εισήγησή¨ μου σε ένα ¨συμπόσιο¨και μάλιστα στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, σε έναν χώρο όπου, όπως διαπιστώσαμε, οι περιορισμοί του είναι περισσότεροι από τις κλειδαριές του ή ίσως και από τις κάμερές του. Ήδη μέσα από όλα αυτά δημιουργείται ένα ¨κέντρο¨ το οποίο με έναν μηχανικό τρόπο επιδιώκει να αμφισβητήσει την έννοια της ανεξαρτησίας και θεωρώ καλό αυτό να μην μας διαφεύγει.
Θα ήθελα σήμερα να αναφερθώ σε έναν προβληματισμό που αναζητώντας το περιεχόμενο της ανεξάρτητης και της κεντρικής σκηνής, επαναθέτει τα ερωτήματα, τί είναι τέχνη, τί είναι πολιτισμός αλλά και τί είναι κοινωνία. Θα σας παρακαλέσω για να είναι πιο κατανοητές οι αφετηρίες αυτής της εισήγησης να ανατρέξετε στις παραπομπές που δίνω μέσα από μία σειρά σχετικών άρθρων.
Θα σας προσκαλέσω ακόμα στο βιωματικό εργαστήρι που θα παρουσιάσουμε αύριο με την ομάδα Ένωση Άνθρακα και έχει ως αντικείμενο την αυτοοργάνωση μιας δημιουργικής ομάδας, έχοντας ως αφορμή ένα σύντομο παραμύθι.
Θα ήθελα ακόμα να ευχαριστήσω τους καλούς φίλους και αγαπημένους ανθρώπους για την συνεισφορά τους στην ολοκλήρωση του εγχειρήματος μέσα από τον γόνιμο διάλογο και την ενθάρρυνση.
"Δεν ενδιαφέρομαι για την τέχνη", ή αλλιώς, "τί είναι πολιτισμός;"
[Εισαγωγή]
Στάθηκα δίπλα στον Γκέμπελς και θαυμάζαμε μαζί τις Καρυάτιδες. Συζητήσαμε σχεδόν συντετριμμένοι για την απώλεια του αγάλματος της Αθηνάς από τον ναό του Παρθενώνα.
"Τίποτα από αυτά δεν θα είχε υπάρξει αν δεν είχε ποτιστεί η γη της Μήλου με το αίμα των κατοίκων της", μου εκμυστηρεύτηκε χαμηλόφωνα. Με ένα νεύμα συμφώνησα.
Μετά, κατηφορίσαμε στους σύγχρονους χώρους τέχνης και δημιουργίας. Αυτούς που φέρουν τα ονοματεπώνυμα των δωρητών τους, οι οποίοι έζησαν ανάμεσά μας, αλλά και πάνω από εμάς. Αυτούς που μετά θάνατον δέχτηκαν να μοιραστούν λίγη από την υπερκόσμια αίγλη τους με τους υποτακτικούς τους, υπενθυμίζοντάς έτσι την οφειλόμενη ευγνωμοσύνη προς τα πρόσωπά τους.
Στ' αλήθεια τώρα, αποφεύγω αυτούς τους χώρους. Μου θυμίζουν τα χρυσαφικά των παπάδων και όλες τις γκροτέσκ μεταμφιέσεις των ανθρώπων της εξουσίας. Μου θυμίζουν τους "στολισμένους όρθιους πίθηκους που προσπαθούν να μας πείσουν για την ανωτερότητά τους" όπως λέει ο Αντρέας Γεωργίου στο Τέλειο Κράτος.
Η τέχνη, θεωρούν κάποιοι, επιβεβαιώνει την ύπαρξη του πολιτισμού.
Ας αναρωτηθούμε όμως: ο πολιτισμός προσδιορίζεται από τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα ή από την ποιότητα των ανθρώπινων και κοινωνικών σχέσεων; Πιο απλά: Μπορούμε να μετράμε τον πολιτισμό μας μέσα από τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα; Ακόμα και αν αυτά τα δημιουργήματα προέρχονται από τα κόκαλα ανθρώπων που δολοφονούμε; Ο Γκέμπελς τί θα απαντούσε;
[Πρώτο μέρος]
Μία καλή φίλη είπε πως αυτή η προσέγγιση είναι "γκεμπελική", το να προσπαθώ δηλαδή αυθαίρετα να ταυτίσω την αντίθετη άποψη από την δική μου με αυτήν ενός ανθρώπου που του αποδίδουμε τερατόμορφες ιδιότητες.
Δυστυχώς όμως, ούτε ο Γκέμπελς ήταν κάτι διαφορετικό από άνθρωπος, αλλά ούτε και η άποψή μου τελικά διαφέρει από εκείνην που, ίσως αυθαίρετα, του αποδίδουμε:
Και βέβαια μπορούμε να παράγουμε καλλιτεχνικά δημιουργήματα με τα κόκαλα ανθρώπων που δολοφονούμε.
Το πρόβλημα σε αυτήν την πρόταση δεν βρίσκεται στο τί είδους καλλιτεχνικά δημιουργήματα παράγουμε, αλλά στο ότι μπορούμε να διαπράττουμε μαζικούς φόνους, να τους δικαιολογούμε, και πολύ περισσότερο να τους υμνολογούμε αδιαλείπτως από την εποχή του Ομήρου έως σήμερα. Η τέχνη κινείται μέσα στο εκάστοτε πλαίσιο που ορίζεται από την ποιότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Αν δίνουμε βραβεία Ειρήνης με τα χρήματα ενός πολεμοκάπηλου, αν κάνουμε πολέμους στο όνομα του θεού της αγάπης, αν δυναστεύουμε κοινωνίες ολόκληρες στο όνομα της ελευθερίας και της δημοκρατίας, τότε μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα κινείται και η τέχνη μας.
Είναι έτσι όμως; Και η Γκερνίκα, η Κραυγή, η Αντιγόνη, ο Πόλεμος και Ειρήνη, ο Λόρκα, ο Ριβέρα κι αυτός ο κατάλογος που δεν τελειώνει;
[Δεύτερο μέρος]
Από την μία, οι ανάγκες που μας οδηγούν στο να δημιουργούμε καλλιτεχνικά έργα είναι πολυδιάστατες, και σε διαρκή αλληλεπίδραση με την εξίσου πολυδιάστατη, προσωπική και συλλογική, διάνοιά μας.
Ταυτόχρονα όμως, από την άλλη, ο πολιτισμός μας που είναι εδραιωμένος στον πόλεμο και τον καταναγκασμό, προσπαθεί, με διάφορα προσχήματα, να αποκρύπτει πως ξεχωρίζει τους ανθρώπους σε ανώτερους και κατώτερους, σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους, σε κυρίαρχους και υποταγμένους. Πυλώνας αυτής της προσπάθειας είναι το ιδεολόγημα πως, από την μία, είναι η "φυσική" τάξη, κάποιοι φυσικοί νόμοι, που επιβάλλουν την υφιστάμενη κοινωνική "τάξη", και από την άλλη, πως κάθε κρατική οντότητα που τελείως αυθαίρετα αποκαλούμε “κοινωνία” αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο ανθρώπων με κοινά συμφέροντα.
Δεν μοιάζει όμως αυτό το ιδεολόγημα να είναι ικανό να πείθει το σύνολο των ανθρώπων. Άλλωστε, θα ήταν ολότελα παράδοξο ένα ιδεολόγημα να ήταν ικανό να καταργήσει την συνείδηση των ανθρώπων ή να χαλιναγωγήσει το σύνολο της δημιουργικότητάς τους.
Έτσι, υπάρχει πάντα ένα μέρος της παραγωγής κ α ι καλλιτεχνικών έργων με προέλευση πέρα από τον έλεγχο των κυρίαρχων κέντρων.
[Τρίτο μέρος]
Παρ' όλα αυτά, το ιδεολόγημα των κυρίαρχων διεκδικεί εκ μέρους τους, συνολικά, την πατρότητα των επιστημών, των τεχνολογιών, των τεχνών, αλλά και της ίδιας της έννοιας του πολιτισμού σε οποιαδήποτε έκφανσή του. Αυτή η υποτιθέμενη πατρότητα είναι που δίνει στους κυρίαρχους το αναγκαίο κύρος και την πειθώ που, ως υποτελείς τους, μας κατευνάζει και μας αδρανοποιεί.
Το κύρος που προέρχεται από την κατοχή καλλιτεχνικών έργων, η οριοθέτηση της καλλιτεχνικής παραγωγής, οι μορφές χρηματοδότησης, η απόδοση της καλλιτεχνικής παραγωγής και της αξιολόγησης αποκλειστικά σε ειδικούς, η αναγωγή των καλλιτεχνικών έργων σε οικονομικά μεγέθη, η διαμόρφωση καλλιτεχνικών ιεραρχιών και καλλιτεχνικών εξουσιών, είναι οι τρόποι με τους οποίους χρησιμοποιείται η τέχνη από τους κυρίαρχους. Αυτοί οι τρόποι επιδιώκεται να διαμορφώνουν τον κορμό της καλλιτεχνικής δημιουργίας από την εποχή του Ομήρου έως σήμερα και για όσο ακόμα θα αποδεχόμαστε να ζούμε σε συστήματα κυριαρχίας και υποτέλειας.
[Επίλογος]
Αν μου ζητούσαν να διατυπώσω κάποιες προτάσεις για το πώς θα μπορούσε να προσδιορίζεται η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή θα έλεγα μερικά είναι και μερικά δεν είναι, όπως τα παρακάτω:
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή δεν αποτελεί προθάλαμο της κεντρικής σκηνής,
> δεν αποτελεί τον ιδανικό χώρο για την ιδεολογικοποίηση της κακεντρέχειας
> δεν προσπαθεί να αυτοπροβάλλεται ως κάποιο είδος ιδεολογικής ανωτερότητας,
> δεν διαμορφώνει ιεραρχίες και εξουσίες,
> δεν μετατρέπει τα επιτεύγματά της σε οικονομικά μεγέθη αλλά ούτε και αναγνωρίζει τέτοια μεγέθη σε οποιαδήποτε από τα επιτεύγματα των ανθρώπων,
> δεν αναπαράγει τον πολιτισμό των κυρίαρχων ο οποίος έχει ως βάση την επιβολή και τον καταναγκασμό,
> δεν αντιλαμβάνεται την κοινωνία ως μία χωροταξική συνύπαρξη ατόμων και ομάδων σε κατάσταση διαρκούς ανταγωνισμού,
> δεν αντιλαμβάνεται τις ανθρώπινες σχέσεις ως ένα ιεραρχημένο πλέγμα μετάδοσης εντολών ανάλογα με την θέση του καθενός στην οικονομική ιεραρχία.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή προσπαθεί να σχετιστεί ουσιαστικά με τον πολιτισμό, αναδιατυπώνοντας ταυτόχρονα το περιεχόμενό του στην βάση της ποιότητας των ανθρώπινων σχέσεων.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή αντιλαμβάνεται την έννοια της κοινωνίας ως ένα σύνολο ανθρώπων συνδεδεμένων από αλληλοκατανόηση και ενδιαφέρον.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή είναι ο φυσικός χώρος ελεύθερης έκφρασης όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπων.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή αναγνωρίζει στην καλλιτεχνική πράξη μια διαδικασία συνυφασμένη με την ανθρώπινη υπόσταση, όμοια όπως το παιχνίδι και η δημιουργικότητα γενικότερα.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή αναγνωρίζει πως η διαδικασία της καλλιτεχνικής πράξης είναι θεμελιώδης για την προσωπική και κοινωνική χειραφέτηση κάθε ανθρώπου.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή απορρίπτει κάθε είδους κανονιστικούς περιορισμούς, είτε αυτοί προέρχονται από οικονομικές, είτε από ιδεολογικές ή άλλες αφετηρίες.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή υπερασπίζεται το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να αποκαλύπτει μέσα από την τέχνη και να εκθέτει επ' άπειρον τις πτυχές της ανθρώπινης και κοινωνικής συνθήκης.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή ψάχνει τρόπους ώστε η καλλιτεχνική παραγωγή, όποια και να είναι η προέλευσή της, να είναι προσβάσιμη από όλους τους ανθρώπους.
> Η ανεξάρτητη καλλιτεχνική σκηνή μπορεί να παραμένει ανεξάρτητη ακόμα και δεσπόζοντας στην κεντρική σκηνή, όταν μπορεί να λειτουργεί με τους όρους της, και εφόσον δεν αποποιείται το αξιακό της σύστημα.
Κλείνοντας, σας προτείνω να πούμε όλοι μαζί ένα παιδικό τραγούδι...
Παραπομπές
Σύνοψη
Video από το κλείσιμο της εισήγησης:
Ευχαριστώ τους φίλους και αγαπημένους ανθρώπους που με τον γόνιμο προβληματισμό τους και την ενθάρρυνση συνεισέφεραν στην διαμόρφωση και διατύπωση της εισήγησης, και πιο ειδικά την Βασιλική και την Κατερίνα Κριθαρά, την Έφη Κουκούτση, τον Χρήστο Παπαθανασίου, την Μαρία Ζαχαριουδάκη, την Αθηνά Σαϊτη, την Ραουέντα Γκιάτα και την Εύα Μπουρνιά. Κ.Μ.
