Υπάρχει μια κρίσιμη στιγμή όπου ακόμα και αν τα πάντα δείχνουν πως βρίσκονται σε κατάσταση πλήρους αποσύνθεσης, ξαφνικά, με ελάχιστη ενέργεια, βρίσκονται σαν να έχει προϋπολογιστεί σε νέες θέσεις οι οποίες διαμορφώνουν μια ολότελα νέα εικόνα και ένα νέο περιβάλλον. Αν δυσκολευόμαστε να διακρίνουμε τέτοιες στιγμές στην Ιστορία των ανθρώπων μπορούμε να τις αναγνωρίσουμε με ευκολία σε μία παρτίδα σκάκι, στα 11 μετακινούμενα ψηφία σε έναν κάναβο 4 επί 4, και στον κύβο του Rubik.
Σε μία κατάσταση πλήρους αποσύνθεσης μπορεί να ελλοχεύουν οι παράγοντες οι οποίοι, έχοντας διαμορφωθεί τυχαία ή από συνειδητές προσπάθειες με μία ελάχιστη μετατόπιση, να είναι ικανοί να συνθέσουν μια νέα, τελείως διαφορετική από την μέχρι πρότινος, κατάσταση.
Στο πλαίσιο της φύσης μετά από κάθε κρίσιμη στιγμή διαμορφώνεται μια νέα πραγματικότητα που καθορίζεται εξολοκλήρου από την τυχαίες διεργασίες και προϋποθέσεις που διαμορφώθηκαν με εξίσου τυχαίο τρόπο. Στα ανθρώπινα παίγνια η τύχη ελαχιστοποιείται και η νέα πραγματικότητα προκύπτει ως προϊόν συνειδητών προσπαθειών. Στην Ιστορία των ανθρώπων τόσο οι διεργασίες όσο και οι προϋποθέσεις διαμορφώνονται τόσο από την τυχαιότητα όσο και από συνειδητές προσπάθειες.
Είναι ασφαλώς απίθανο η τυχαιότητα να λειτουργεί συστηματικά υπέρ της προόδου με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται η ανθρώπινη συνείδηση την πρόοδο. Έτσι αυτή η ευθύνη, η συνειδητή διαμόρφωση δηλαδή των προϋποθέσεων που σε μια κρίσιμη στιγμή θα μεταμορφώσουν τον κόσμο προς όφελος της προόδου, βαραίνει αυτούς που αποζητούν την πρόοδο.
Η πραγματικότητα που βιώνουμε σήμερα παρουσιάζει πολλά από τα χαρακτηριστικά που σε άλλες περιπτώσεις της ιστορίας των ανθρώπων οδήγησαν στις κρίσιμες στιγμές που με την σειρά τους καθόρισαν την κοινωνική πραγματικότητα για μεγάλα χρονικά διαστήματα που ακολούθησαν. Δηλαδή, είναι πολύ πιθανό αυτή την στιγμή να βρισκόμαστε κοντά στην κρίσιμη στιγμή κατά την οποία η θέση που θα πάρει το κάθε δεδομένο θα διαμορφώσει την νέα πραγματικότητα.
Η νέα πραγματικότητα θα καθοριστεί από τις προϋποθέσεις που διαμορφώνονται από καιρό και μέχρι την στιγμή που θα προκύψει αυτή η κρίσιμη στιγμή. Η ανθρώπινη αλαζονεία που χαρακτηρίζει ορισμένους ανθρώπους και που έχει την βάση της στην νοητική αδυναμία που χαρακτηρίζει όλους τους ανθρώπους και μας υπαγορεύει να πιστεύουμε πως ο κόσμος δομείται από αυτά που μπορούμε να αντιληφθούμε ή ακόμα χειρότερα από αυτά που επιθυμούμε, τους οδηγεί να πιστεύουν και να ενεργούν σαν να κατείχαν την γνώση των συστατικών που χρειάζονται για να κατευθύνουν την πορεία του κόσμου.
Όσο όμως κι αν είναι βέβαιο πως οι άνθρωποι μπορούμε να επιδρούμε στην πορεία του κόσμου μας, άλλο τόσο είναι βέβαιο πως το είδος και το μέγεθος της επίδρασης, καθώς και η πορεία που θα πάρει τελικά ο κόσμος εξαρτώνται από παράγοντες που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν ανεξέλεγκτοι από την θέληση και τους σχεδιασμούς μικρών ή μεγάλων ομάδων. Καθώς η πραγματικότητα μοιάζει να προσπαθεί να κρύβει την συνθετότητά της, οι προοδευτικοί άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να αναζητούν και να μελετούν διαρκώς όσα από τα στοιχεία της πραγματικότητας είναι σε κάθε στιγμή, ή μπορούν να γίνουν, εμφανή. Σε αυτή την διαδικασία, η αξιοποίηση της λογικής στο μεγαλύτερο δυνατό εύρος της και η αποφυγή των παραμορφώσεων που προκαλεί το πώς θέλουμε να κατανοούμε τα σημάδια της πραγματικότητας ή και το πώς θέλουμε να βλέπουμε το ίδιο το σχήμα της, είναι μια δύσκολη δοκιμασία για κάθε άνθρωπο και κάθε ομάδα.
Η ευφορία στον ΣΥΡΙΖΑ και η ελληνική πραγματικότητα
Η εκλογική άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ έχει προκαλέσει μια διάχυτη ευφορία στα στελέχη, τους ψηφοφόρους αλλά και ένα μεγάλο κομμάτι που προσδοκά σε μία έξοδο από τον τεχνητό μονόδρομο της κοινωνικής οπισθοδρόμησης. Μοιάζει αυτός ο κόσμος να αισθάνεται πως η ελληνική κοινωνία βρίσκεται ένα βήμα πριν την ανάληψη της εξουσίας από την αριστερά και αυτή η αριστερά θα αποτελέσει μια ισχυρή δύναμη προόδου για την κοινωνία.
Είναι δύσκολο χωρίς ενδελεχή μελέτη να ισχυριστεί κάποιος ότι αυτή η ευφορία είναι βάσιμη ή αβάσιμη, ωστόσο υπάρχουν ορισμένα εμφανή σημάδια από τα οποία κανείς δεν μπορεί να αποστρέφει το βλέμμα.
α. Το όραμα της ευμάρειας. Το κυριαρχικό πρότυπο κοινωνίας, προκειμένου να συντηρείται είναι υποχρεωμένο να επιδιώκει την μεγέθυνση-"ανάπτυξη", τον ανταγωνισμό, την αρπαγή και λεηλάτηση φυσικών και ανθρώπινων πόρων. Η επιλογή μιας κοινωνίας να συντηρεί ένα τέτοιο πρότυπο είναι πολιτισμική και έχει την βάση της στην ηθική. Η διεκδίκηση μιας τέτοιας ποσοτικής ευμάρειας διαφαίνεται ότι αποτελεί αδιέξοδο τόσο για την ελληνική κοινωνία όσο και για την παγκόσμια.
Παρ΄όλα αυτά εξακολουθεί να είναι η υπόσχεση ή η διεκδίκηση μιας τέτοιας ποσοτικής ευμάρειας το κύριο "εργαλείο" διεκδίκησης της εξουσίας από τον ΣΥΡΙΖΑ. Πέρα από το αν είναι εφικτό ή όχι να επιτευχθεί εκ νέου μια τέτοια ευμάρεια το ερώτημα αφορά το κατά πόσο ένα τέτοιο αίτημα έχει λόγο να εντάσσεται στις επιδιώξεις της προοδευτικότητας.
Είναι διατεθειμένη η ελληνική κοινωνία να μοιραστεί με δίκαιο τρόπο τα λίγα που τις απομένουν για να σταθεί ξανά στα πόδια της ανεξάρτητη και αξιοπρεπής; Εξακολουθεί να είναι τεμαχισμένη σε αντιπαλόμενες συντεχνίες που ως πελάτες στρέφονται στις εκάστοτε εξουσίες προσβλέποντας σε ιδιαίτερα προνόμια; Υπάρχουν διαμορφωμένοι συσχετισμοί και ευρείες συμμαχίες που θα οδηγήσουν την κοινωνία σε μια επιλογή που να αποσκοπεί στην ποιοτική και όχι στην ποσοτική ευμάρεια με βάση τις πολιτισμικές και ηθικές αρχές της ισοτιμίας και της συνεργασίας;
β. Η συνεργασία ως σκοπός και μέσον της προοδευτικότητας. Μια κοινωνία δεν προχωρά προς την δημοκρατία όταν διοικείται από "ειδικούς" και από αυτούς που "ξέρουν" αλλά αντίθετα, σε κάθε τέτοια περίπτωση, κατευθύνεται ολοταχώς προς την ολιγαρχία και την απολυταρχία. Επιπλέον, κάθε εξουσία είτε βασίζεται στην οικονομική δύναμη, είτε στα όπλα, είτε στην τεχνογνωσία, είτε σε ιδεοληψίες, είτε ακόμα και σε σύμβολα, με έναν παράδοξο ενίοτε και αυτοκαταστροφικό τρόπο, αργά ή γρήγορα περιορίζει τις επιδιώξεις της στην μία και μόνη που είναι η αυτοσυντήρησή της. Όμοια σαν να πρόκειται για έναν ζωντανό οργανισμό που φροντίζει για την επιβίωσή του. Αυτή η αντίληψη υπάρχει διάχυτη σε σημαντικό αριθμό ανθρώπων αποτρέποντας την συστράτευση τους με οποιαδήποτε δύναμη δεν είναι ικανή να ανάγει την συνεργασία όχι απλά ως ένα ευκαιριακό μέσο για την επίτευξη του ενός ή του άλλου στόχου, αλλά ως τον ίδιο τον τελικό στόχο της.
Αυτή η αντίληψη που αντιμετωπίζει με καχυποψία κάθε δύναμη η οποία στο όνομα της προοδευτικότητας αποζητά την κατάκτηση της εξουσίας, πέρα από τις εμπειρικές αφετηρίες της, σχετίζεται και με το ίδιο το περιεχόμενο της προοδευτικότητας. Η προοδευτικότητα από την αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού υπάρχει ως η δύναμη που επιδιώκει την αποδυνάμωση ή και την ακύρωση της εκάστοτε εξουσίας και την αντικατάστασή της από την συνεργασία μεταξύ ισότιμων ανθρώπων.
Σήμερα ανεξάρτητα από το βάθος, το εύρος ή την ειλικρίνεια των προσπαθειών που γίνονται στην κατεύθυνση της συνεργασίας μεταξύ των αριστερών δυνάμεων, η πραγματικότητα είναι πως αυτές οι δυνάμεις αδυνατούν να συγκροτήσουν κοινά μέτωπα για την επίτευξη μικρών ή μεγάλων επιδιώξεων.
Αυτή η συνθήκη φανερώνει πως αν και το αριστερό κίνημα ενδεχομένως να βρίσκεται κοντά στην ανάληψη της εξουσίας στην πραγματικότητα δεν έχει πετύχει μία ισχυρή θεμελίωση πάνω στην οποία θα μπορούσε να ορθωθεί για να οδηγήσει την κοινωνία σε ριζοσπαστικές αλλαγές. Οι συνέπειες δε από την ανάληψη της εξουσίας από ένα αδύναμο κίνημα σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποτελούν αντικείμενο διερεύνησης.
γ. Η λογική ως εργαλείο. Η λογική δεν υπάρχει ως μία στατική έννοια αλλά μπορεί να διευρύνεται μαζί με την διεύρυνση των γνώσεών μας για τον κόσμο και μαζί με την εξάσκησή μας στο πεδίο της διαλεκτικής. Όταν οι άνθρωποι δεν επιδιώκουν την διεύρυνση των γνώσεών τους και δεν εξασκούνται στην διαλεκτική τότε ο κόσμος βυθίζεται στο σκοτάδι των αυθαίρετων πεποιθήσεων και των ενστίκτων.
Πολλοί άνθρωποι εξασκούνται με πολλούς και διάφορους τρόπους στην κατανόηση και διατύπωση του κόσμου έχοντας ως εργαλείο την λογική, αναπτύσσοντας έτσι κριτική σκέψη για μία σειρά πρακτικών και θεωρητικών θεμάτων. Ταυτόχρονα πολλοί άνθρωποι, αν όχι όλοι, ακόμα και όσοι εξασκούνται στην χρήση της λογικής, ρέπουν προς την εμμονή σε παγιωμένες απόψεις και πεποιθήσεις τις οποίες δεν είναι εύκολα διατεθειμένοι να απαρνηθούν.
Οι άνθρωποι που επιδιώκουν την πρόοδο δεν χρειάζονται την λογική μόνο για να προσεγγίζουν καλύτερα την πραγματικότητα και για να κάνουν πιο εύστοχους σχεδιασμούς, κάτι που μπορούν άλλωστε να κάνουν και αυτοί που επιδιώκουν την οπισθοδρόμηση. Η προοδευτικότητα χρειάζεται την διάχυση της λογικής και της διαλεκτικής σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους γιατί μόνον τότε μπορεί να βρίσκει στις προσπάθειές της πραγματικούς συμμάχους-συνεργάτες αντί για οπαδούς ή πιστούς. Αυτή είναι μια θεμελιώδης διαφοροποίηση της προοδευτικότητας από την οπισθοδρομικότητα αλλά και ένα μέτρο αξιολόγησης κάθε δύναμης που δρα στο όνομα της προόδου.
Έτσι η προοδευτικότητα διατυπώνεται και προσδιορίζεται αναγκαστικά μέσα από την χρήση της λογικής γνωρίζοντας ότι μέσα από μια τέτοια διαδικασία οποιαδήποτε νέα τεκμηρίωση μπορεί να αναιρέσει τις μέχρι πρότινος βεβαιότητές της. Η δυνατότητα όμως να αναιρεί τις βεβαιότητές της όταν παρουσιάζονται νέα δεδομένα, νέες τεκμηριώσεις, ή και νέα ηθικά προτάγματα, είναι ο μόνος τρόπος για να μην αναιρείται ο πυρήνας που την ορίζει ως προοδευτικότητα.
Η λογική αποτελεί ένα αναγκαίο εργαλείο, το απαραίτητο μέσον για την κατανόηση του κόσμου και την ανάπτυξη της ανθρώπινης νόησης. Εκτός από μέσον όμως αποτελεί ταυτόχρονα στόχο της προοδευτικότητας μόνο εν μέρει, καθώς η ανάπτυξη της λογικής δεν προαπαιτεί ούτε και περιέχει τις νοητικές διεργασίες της συνείδησης από τις οποίες πηγάζει η ηθική και ο πολιτισμός. Έτσι, ενώ η ανάπτυξη της ισοτιμίας και της συνεργασίας αποτελεί για την προοδευτικότητα την ίδια στιγμή τόσο τον στόχο όσο και το μέσον, δεν ισχύει το ίδιο για την ανάπτυξη της λογικής.
Η μονοδιάστατη ανάπτυξη της ανθρωπότητας με μόνο εργαλείο την χρήση μιας λογικής απελευθερωμένης από την συνείδηση, μοιάζει να περιέχει ένα ισχυρό ενδεχόμενο να υποβιβάσει την νόηση σε ένα εργαλείο ανταγωνισμού όμοιο με αυτά που διαθέτουν πολλά από τα ζώα, αλλά με υπερπολλαπλάσια ισχύ.